SRPSKO-AMERIČKI ODNOSI U POSTJUGOSLOVENSKOM POLITIČKOM HUMORU I SATIRI
Ukoliko bismo vrednovali individualne zasluge, postoji jedan čovek koji bi bio idealni kandidat za predsednika Republike Srbije.
To je – Bil Klinton!
Jedino je njemu pošlo za rukom da sprovede silesiju krajnje neverovatnih stvari. Između ostalog, ujedinio je sve Srbe, pozatvarao je neefikasna fabrička postrojenja na tlu Srbije, ‘‘očistio‘‘ je Kosovo i Metohiju od etničkih Albanaca, i možda najvažnije, svakodnevno nervira Hilari.
Reč je o varijanti pošalice koja se često mogla čuti na srpskim radio stanicama u jeku NATO intervenije u tadašnjoj Saveznoj Republici Jugoslaviji. Svoji drugi život nastavila je na talasima izbora uoči Petooktobarske revolucije, da bi ubrzo zamrla nakon konačnog pada Slobodana Miloševića. Međutim, iako je ova šala iščezla iz etra, prikaz srpsko-američkih odnosa u postjugoslovenskom, to jest, srpskom političkom humoru i satiri je ostao gotovo istovetan i dve decenije po završetku bombardovanja. U narativnim okvirima se naročito ističu dve slike: prva jeste predstava Sjedinjenih Američkih Država kao političkog entiteta koji je neprijateljski orijentisan prema Srbiji, a druga se uglavnom tiče satiričnog sagledavanja Klintonovih, njihovih porodičnih odnosa, kao i pronalaženja krivca za vojnu intervenciju u njima lično.
Pojedincima koji nisu preterano upoznati sa istorijskim okolnostima i širim društveno-političkim kontekstom na prostoru bivših jugoslovenskih republika bi se većina šala koje se tiču srpsko-američkih odnosa mogle učiniti kao krajnje neprimerene, i štaviše, šovinističke i seksističke. Međutim, pre nego što se upustimo u njihovo dalje razmatranje, neophodno je osvrnuti se i na sam pojam političkog humora. Naime, politički humor je prema Enciklopediji studija humora (eng. Encyclopedia of Humor Studies) moguće označiti kao krajnje širok i rastegljiv opštipojam prema kojem se politika odnosi na sveforme društvenih ponašanja koja se tiču organa upravljanja nacijom ili nekom drugom uporedivom socio-kulturološkomskupinom. Shodno tome, politički humor obuhvata humor koji je usmeren na sve međuljudske odnose koji se rađaju, oblikuju i kale u sferi političkog (videti Tsakona & Popa, 2011; Bippus, 2014).
Dalje, kao što se može naslutiti iz pređašnjih redova, politički humor nastaje u poigravanju sa jezičkim odrednicama i širim društvenim kontekstom, pri čemu se publika kroz humor ne informiše eksplicitno o konkretnim političkim pitanjima već u njemu očitava preovlađujući kritički stav javnog mnjenja o određenim političkim događajima, ličnostima i činovima (videti Tsakona & Popa, 2011). Uzevši to obzir, onda gotovo sa sigurnošću možemo tvrditi da politički humor postoji koliko i sama politika, s tim što se on javlja u najrazličitijim formama, u zavisnosti od vremena i društva. Iako je forma humora u potpunosti fluidna, nužno je ukazati na to da se humor javlja kao jedan od retkih vidova komunikacije koja je svojstvena isključivo ljudima, kao i da se kroz njega prvobitno ostvaruje funkcija onoga što evolucioni psiholog Robin Danbar (eng. Robin Dunbar) naziva društvenom negom (eng. social grooming). Dakle, nezavisno od forme, humor jeste svojevrsni nosilac informacija, odnosno, narativa pomoću kojih se ljudi kao jedinke pozicioniraju unutar njihove grupe i/ili u odnosu na neku drugu društvenu grupaciju. Drugim rečima, kroz šale pojedinac može pozicionirati soptstvo naspram društvenog (i političkog) sveta. Dalje, kroz humor se učvršćuju stereotipi o atributima konkretnih društvenih skupina i verovatno, shodno svojoj učestalosti u svakodnevnom životu građana, predstavlja jedan od najvažnijih faktora u formiranju stavova jedne grupe o drugoj (videti Paletz, 1990). Naposletku, kada govorimo o međugrupnom humoru, ne sme se izgubiti iz vida da on deli društveno-politički svet na unutrašnje (-in) i spoljašnje/autsajderske (-out) grupacije, a sam taj čin je duboku ukorenjen u projektovanje odnosa moći (pol, klasa, rod, centar naspram periferije). Na tragu tome, nipošto ne treba nas čudi agresivnost koja je imanentna političkom humoru, a o čemu je još pisao Tomas Hobs (videti Black, 2021).
Kada sve to uzmemo u obzir, moglo bi se zaključiti da je krajnje negativni prikaz srpsko-američkih odnosa u domaćem političkom humoru, svojevrsni odbrambeni mehanizam pojedinačne i kolektivne svesti pred traumatičnim iskustvom kao što je NATO intervencija. Između ostalog, to i jeste bila inicijalna reakcija srpske javnosti na intervenciju – iako su u bombardovanju učestvovale i ostale države, kao glavni krivac su u svesti građana prevashodno ostali urezani predstavnici tadašnjeg američkog političkog establišmenta. O tome možda i najbolje svedoči znak mete ispod koje piše Target ćiriličnim slovima (videti sliku br. 1) i koji je postao simbol i jedno od glavnih obeležja otpora.
Detalj iz svakodnevnog života u Srbiji tokom NATO intervencije (preuzeto iz arhive Glasa Javnosti, 29. mart 1999.godina)
Reč je o amblemu koji svojim dizajnom aludira na reklamni simbol američkog lanca robnih kuća Target i koji je postao široko rasprostranjen u prvim nedeljama bombardovanja i mogao se naći gotovo svuda u javnom prostoru: na naslovnim stranama novina, na bilbordima, u formi murala na zgradama, na mostovima, prevoznim sredstvima itd. Između ostalog, građani bi kačili ovaj znak na svoju odeću i na odeću svoje dece, koju bi potom izvodili na trgove gde su, ma koliko to apsurdno zvučalo, održavane svetkovine i koncerti. Ovo znamenje je osmišljeno kako bi se ismejale tvrdnje zvaničnika NATO-a i predstavnika tadašnjeg američkog establišmenta da oni nemaju problem sa srpkim narodom, već sa njegovom političkom elitom, kao i da je sam čin bombardovanja nužno zlo, jer određeni delovi zemlje zapravo predstavljaju ,,deo ratne mašinerije‘‘ Slobodana Miloševića. Međutim, ukoliko se to preplitanje humora i tragične svakodnevnice sagleda sa nešto šire vremenske distance, primetićemo da se iza toga kriju, pre svega, ljutnja i bes koji proizilaze iz osećanja nemoći običnog čoveka… nemoći pred domaćom političkom elitom, nemoći pred spoljašnjim agresorom.
Ne treba zaboraviti da je srpsko društvo devedesetih godina duboko polarizovano društvo, čiji znatan deo građana nije podržavao tadašnju vlast, kao i da je ta čitava dekada, između ostalog, obeležena neuspelim pokušajima da se Milošević svrgne sa vlasti. Pritom, ukoliko se osvrnemo na psihoterapeutsku literaturu, uočićemo da smeh i humor mogu imati analgetsko dejstvo i biti od pomoći prilikom suočavanja sa traumatičnom epizodom (videti Hernann, 2016), a naročito ukoliko se radi o traumama prouzrokovanim ratom i/ili nekim drugim oblikom oružanog sukoba. Ne zalazeći u anamnezu i pitanje opravdanosti nekog oružanog konflikta, nastojim ukazati i podvući da je za gotovo svako ljudsko biće, bilo kakva forma oružanog sukoba u kojem je ugrožen njihov život i njihovih najmilijih, jedno krajnje traumatično iskustvo i često su neophodne, ne godine, već decenije, kako bi se ta trauma u potpunosti procesuirala.
Kao što je naglašeno ranije, predodžba srpsko-američkih odnosa je ostala negativna i dan-danas, iako su minule dekade od bombardovanja. O tome možda najbolje, između ostalog, svedoči i reakcija šireg dela javnosti na ishod američkih predsedničkih izbora 2016. godina, kao i niz humorističkih opaski koje su nastale kao svojevrsni kolektivni komentar na tu situaciju. Primera radi, voditelj jedne od najpopularnijih emisija u regionu ,,Veče sa Ivanom Ivanovićem‘‘ je u epizodi koja je emitovana u novembru 2016. godine to prokomentarisao sledećim rečima: ,,Donald Tramp je pobedio na izborima u Americi, a Srbima je naročito drago, jer će onom Klintonu žena konstantno biti kući, pa neka pati dripac‘‘. Ista epizoda popularne emisije je započeta video klipom u kome je slikovito, kroz svojevrsnu montažu, prikazana Putinova reakcija na epilog pomenutih izbora (videti na sledećem linku: https://www.instagram.com/p/BmrZB_dB7zX/?utm_source=ig_embed&ig_rid=76032334-0154-4103-a9c5-04d817e7d5fe). Interesantno je i da se tako u oktobru 2021. godine – dakle, godinu dana nakon Vašingtonskog sporazuma – u jednom od najtiražnijih dnevnih listova, odnosno tabloida, (,,ALO‘‘), u rubrici vica dana našla šala iduće sadržine:
,,Posle turneje po SAD, Bil Klinton se vraća kući sa dva praseta.
Noseći prasiće, Bil se hvali telohraniteljima:,,Jedno sam dobio za Čelzi, a drugo za Hilari.”
Na to će telohranitelj:,,Lepa razmena, gospodine predsedniče!‘‘
Međutim, kada govorimo o predstavi srpsko-američkih odnosa u domaćoj satiri, ono na šta je izuzetno važno ukazati jeste to i da se kroz ovu predstavu najčešće očitava duboko nepoverenje, ne samo prema Sjedinjenim Američkim Državama, već i prema procesima demokratizacije i istinskoj volji domaćih političara da ih zaista i sprovedu. Tako su, primera radi, vinovnici sadašnje i pređašnje vlasti, kroz pera naših čuvenih karikaturista Dušana Petričića i Marka Somborca, prikazani kao američki ,,plaćenici‘‘, odnosno, poslušnici. Petričić prikazuje Vučića kao ljubmica Evropske unije i Sjedinjenih Američkih Država (slika 2), dok je Somborac bivše predsednike, Borisa Tadića i Tomu Nikolića prikazao kao poslušnike Hilari Klinton koji joj ispunjavaju gotovo sve hirove (videti sliku 3). Domaći karikaturisti i satiričari kroz svoja dela procese konsolidovanja demokratije i evroatlantskih integracija najčešće ‚,crtaju‘‘ poput paravana koji domaće i inostrane političke elite koriste za pljačkanje naroda i lično bogaćenje.
Dušan Petričić, izvor: Politika, 29.11.2015. godine, Tema: Ljubimac
Marko Somborac, izvor: Blic, 22.06.2012. godine, Tema: Odnos Republike Srbije i Sjedinjenih Američkih Država
Međutim, iako su u domaćem političkom humoru, politički akteri prikazani u krajnje negativnom svetlu (bilo da se radi o američkom establišmentu ili domaćom političarima), istinski protagonista (to jest, narod) je primetno odsutan. Ono na šta se često zaboravlja u međunarodnoj politici jeste da se, kao što se demokratske institucije grade po principu ,,odozdo prema gore‘‘, za sticanje međusobnog poverenja i ostvarivanja partnerskog odnosa između dve države je neophodno obezbediti uključivanje naroda u ove procese. Dalje, uzajamno razumevanje i poštovanje između dva naroda se jedino može ostvariti kroz intenziviranu razmenu iskustava i mišljenja između građana, odnosno kroz sveobuhvatniju saradnju u oblastima kulture i obrazovanja. Tek onda se može i očekivati i izmena negativnih narativnih okvira u političkom humoru.
O autoru:
Miloš Moskovljević (26.06.1995, mesto rođenja: Novi Pazar) je mladi naučnik – trenutno živi u Specijalnom administrativnom regionu Hong Kong (SAR) Narodne Republike Kine, gde pohađa doktorske studije iz oblasti medija i komunikacija, kao stipendista Gradskog saveta za istraživačke studije (RGC).
Pre toga je pohađao Fakultet političkih nauka (Univerzitet u Beogradu) gde je diplomirao i magistrirao političke nauke (sa specijalizacijom iz oblasti javnih politika, javne uprave i lokalne samouprave, master teza: Farmakopolitika i dostupnost lekova građanima – savremeni izazovi i stanje u Srbiji). Pored toga, bio je angažovan kao saradnik u nastavi na osnovnim kursevima (Javna politika i lokalna samouprava).
Njegovo trenutno istraživačko interesovanje je u sledećim oblastima: politička komunikacija, digitalna propaganda, alternativni mediji i memetika. Neki od njegovih radova predstavljeni su na najeminentnijim međunarodnim naučnim konferencijama – kao što su Godišnja konferencija Međunarodne asocijacije za istraživanje medija i komunikacija (IAMCR) ili Konferencija Američkog udruženja za istraživanje javnog mnjenja (AAPOR).
Hobi mu je poezija, a pisanjem poezije se bavi odmalena – prve pesme je odmalena ”diktirao” roditeljima dok nije naučio da piše. Nosilac je brojnih priznanja – kako na domaćim takmičenjima, tako i u inostranstvu. Poslednja nagrada koju bi izdvojio jeste nagrada žirija na međunarodnom pesničkom takmičenju ”Castello di Duino” 2020. godine za pesmu ”Prizori iz tramvaja”. Između ostalog, odlikovan je i nagradom Literate generacije u Prvoj beogradskoj gimnaziji, gde je pohađao prirodno-matematički smer.
