The Inquiry ‒ Council on Foreign Relations i jugoslovenska delegacija 1941. godine
Nezavisna organizacija Savet za spoljne poslove, odn. Council on Foreign Relations (u daljem tekstu–CFR), ima velike zasluge za stvaranje međunarodnog poretka pod rukovodstvom predsedničke administracije Frenklina Ruzvelta. Srpska politička elita uvidela je njen značaj tokom posete Srpske ratne misije Vašingtonu 1917–1918. Tada su članovi misije razgovarali sa „pukovnikom“ Edvardom Hausom, desnom rukom predsednika Vudroa Vilsona, predvodnikom političkog tela The Inquiry.[1] Iako je CFR formalno osnovan 1921, nastanak institucije vezuje se za pripremu rada američke delegacije na Pariskoj mirovnoj konferenciji.[2] Uoči i tokom Drugog svetskog rata, Ruzveltova administracija usko je sarađivala sa akademskom zajednicom kako bi kreirala efikasnu spoljnu politiku za suprotstavljanje silama Osovine. Zajednički rad Stejt departmenta i naučnika okupljenih u CFR imao je i te kako smisla, ako se u obzir uzme nedostatak stručnih kadrova u američkoj administraciji. Eksperti su profesionalno podelili rad CFR na grupe za ostvarivanje političkih, ekonomskih, teritorijalnih i mirovnih ciljeva posle Drugog svetskog rata.[3] Bilateralni sastanci ministra opunomoćenika i jugoslovenskog ambasadora u SAD, Konstantina Fotića i predstavnika CFR nakon Aprilskog rata 1941, upoznali su američke strateške planere sa jugoslovenskom političko–ekonomskom situacijom. Iako je Fotić u tom trenutku predstavljao formalno dezintegrisanu državu sa vladom u izbeglištvu, za američku administraciju on je bio pravni subjekat Jugoslavije na teritoriji Sjedinjenih Država sa kojim je imala komunikaciju do prestanka mandata u Vašingtonu 1944. godine.[4]
Fotić je u dva navrata informisao CFR o situaciji u Jugoslaviji pre ulaska Sjedinjenih Država u rat. Prvi sastanak održao se 1. maja a na drugom 5. avgusta 1941. pored Fotića izlagao je Jozo Tomašević, ugledni hrvatski ekonomista. Jugoslovenski donosioci odluka nisu dali instrukcije Fotiću kako da nastupa u diskusiji sa predstavnicima CFR–a. Cilj vlade u egzilu u politici prema Vašingtonu bio je potražnja naoružanja, pri čemu se Fotićev rad zasnivao na principima politike demokratskih zemalja protiv saveza Osovine.[5]
Hamilton Fiš Armstrong, predsednik grupe za „Mirovne ciljeve evropskih država“ CFR–a, kontaktirao je Fotića jula meseca radi učešća na konferenciji na visokom bilateralnom nivou o ratnim ciljevima Jugoslavije. Pored toga, očekivao se dolazak Joze Tomaševića, koji je januara 1941. izradio elaborat o jugoslovenskoj ekonomskoj politici u međunarodnim odnosima.[6]
CFR i Konstantin Fotić o političkim pitanjima
Članovi „Mirovne grupe“ za diskusiju sa jugoslovenskim delegatima, pored eksperata američkih univerziteta Harvard i Prinston, bili su Vilijam Langer, Alen Dals i Vilijam Donovan.[7] Potonji je bio upoznat sa jugoslovenskim prilikama pošto je ranije u svojstvu Ruzveltovog izaslanika posetio Beograd.[8] Fotić je znao da je Grupa nezvanično telo stručnjaka sa savetodavnom ulogom u američkim institucijama povodom inostranih pitanja. Referati i naučna predavanja bili su tajna a poverljve izveštaje sastavljali su na osnovu razmene mišljenja sa inostranim akterima.[9] On je pravilno razumeo da će nakon rata pobednici postaviti novu arhitekturu međunarodnog poretka; smatrao je da bi narodi Jugoslavije trebalo ujedinjeni da učestvuju u procesu svetske političke evolucije.[10]
U javnosti su kružile vesti da je CFR pre sastanka sa jugoslovenskim delegatima imao kontakt sa Otom Habsburškim.[11] Istoričar Langer inicirao je pitanje restauracije Austrougarske u svetlu političke agitacije Ota Habsburškog na teritoriji Sjedinjenih Država. Fotić je smatrao da njegovo delovanje nije imalo prevelikog uticaja na američke Hrvate, pri čemu je Armstrong dodao da su mogućnosti obnove Dunavske monarhije male. Jedna od glavnih tema na panelu bili su srpsko–hrvatski odnosi, posebno je situacija u Hrvatskoj intrigirala Langera. On je imao dilemu po pogledu političkog legitimiteta NDH, jer „ukoliko Hrvatska seljačka stranka, kao stranka koja je uživala većinsku podršku naroda, nije bila za Pavelićev režim, ko je u tom slučaju podržavao njegovu vlast?“ Fotić je opširnije izložio karakteristike ekstremističkog ustaškog pokreta, kao glavnog stuba Pavelićeve političke moći, ističući „arijevske“ principe i rasnu netrpeljivost prema Srbima i Jevrejima. Razmatrane su tvrdnje prema kojima su hrvatski oficiri u jugoslovenskoj vojsci bili izloženi diskriminaciji prilikom napredovanja u službi. Fotić je potvrdio da su postojale situacije u kojima jeste dolazilo do nadmoći srpskog kadra što je uslovilo dezertiranje, ali se to odnosilo na rezervne oficire nekadašnje vojske Austrougarske.[12] Na Dalsovo pitanje o hrvatskim granicama, Grupa je informisana o prisajedinjavanju Bosne i Hercegovine. Bilo je važno odrediti buduće statuse gradova Rijeke, Trsta i Zadra, zato što su oni predstavljali uporište italijanskom subverzivnom delovanju. Međutim, Armstrong se složio da je u tom trenutku bilo komplikovano odrediti njihov položaj zbog nepovezanosti Jadrana i zaleđa.[13]
Tokom perioda između dva svetska rata srpsko–bugarski proces približavanja (rapproachment) odvijao se sporo. Izostajanje srpske podrške za pripajanje Trakije Bugarskoj i nerešeno „Makedonsko pitanje“ predstavljali su glavne prepreke. Na Langerovu opasku da su Makedonci probugarski nastrojeni, Fotić je podvukao da su oni više integrisani u život u Srbiji nego u Bugarskoj. Kao argument za svoju tvrdnju naveo je makedonsko poreklo Nikole Pašića.[14] Dalsova razmatranja o savezu poput Balkanske Antante iz 1934. nisu delovala ostvarivo.[15] Iz ugla Stejt departmenta, približavanje dve zemlje bilo je poželjno pošto bi alijansa na Balkanu predstavljala prepreku nemačkom pritisku, prema izveštaju ambasadora Artura Blisa Lejna iz Beograda.[16]
CFR je kritikovao međuratno uređenje Jugoslavije. Istorijski argumenti Fotića za izgradnju države delovima Austrougarske, odn. Turske nisu delovali ubedljivo, pošto je malo učinjeno na smirivanju unutrašnjih tenzija. U pogledu buduće strukture, pozitivno je ocenjen Sporazum iz 1939. prema kojem su Hrvati dobili autonomiju, iako Langer nije bio ubeđen da se međuratna dinamika unutrašnjih odnosa neće ponoviti.[17]
CFR i Jozo Tomašević o ekonomskim pitanjima
Jugoslovenski izvoz najveća tržišta nalazio je u Italiji i Nemačkoj. CFR je pokrenuo pitanje jugoslovenske barter trgovine (prevashodno sa Nemačkom), s obzirom na to da su tokom međuratnog perioda Sjedinjene Države zastupale principe slobodne trgovine i klauzulu najvećeg povlašćenja. Nisu pozitivno posmatrale trampu proizvoda, sistem kompenzacionih ugovora i klirinšku razmenu.[18] Glavna prepreka potpisivanju trgovinskog ugovora Jugoslavije i SAD, koji bi zamenio postojeći ugovor iz 1881. godine bili su različiti stavovi oko klauzule najpovlašćenije nacije.[19] Strategija Tomaševićeva predviđala je da Britanija i SAD kreiraju multilateralni sistem trgovine posle rata i primoraju Nemačku da napusti barter metodu. Tako bi ona kupovala od Jugoslavije sirovine i plasirala robu na velikim tržištima. Strategija je podrazumevala obezbeđivanje zajmova iz finansijskih centara Sjedinjenih Država. Na opasku da je jugoslovenski uvoz i izvoz mali u udelu svetskog obima, Tomašević je naveo da je iz tog razloga bilo važno obezbediti izvoz poljoprivrednih viškova, pošto bi se u suprotnom smanjile cene kod kuće i ugrozili proizvođači. Nemačka je eksploatisala stanje u jugoslovenskoj poljoprivredi; proizvođači nisu mogli da prodaju viškove i pod pritiskom da ih se oslobode, vlada Jugoslavije nije imala drugog izbora nego da prihvati nemačke ponude, uprkos političkim implikacijama.[20] Posmatrajući širu sliku, Jugoslavija se i sa Sjedinjenim Državama nadmetala za tržišta za prodaju žita i hrane.[21]
Projekat Dunavske federacije bila je upečatljiva tema. Od održavanja Pariske mirovne konferencije, SAD su pratile ekonomsko–političku situaciju u regionu dunavskog basena.[22] CFR je zanimalo zašto jugoistočne evropske države nisu formirale federaciju pošto bi na taj način lakše pregovarale sa Nemačkom. Tomaševićevo uverenje je bilo da federacija ne bi ostvarila dobitke zbog sličnosti ekonomskih struktura članica i da bi različiti ciljevi bili prepreka integrisanju. Federacija ne bi rešila problem jugoslovenske prenaseljenosti agrarnim slojem stanovništva.[23] Tomašević je predložio da anglosaksonski blok kontroliše nemačku industriju kako ne bi došlo do ponavljanja greške nakon Pariske mirovne konferencije. Podsetio je na prestanak plaćanja reparacija od 1925. i da su upravo SAD finansijski pomogle nemačku industriju.[24] Zaključilo se da Tomašević nije zagovarao regionalno povezivanje i ekonomski nacionalizam, već rešavanje problema ekonomskom konstrukcijom na globalnom nivou.[25]
Završna razmatranja konferencije
Konstantin Fotić dostavio je Savetu elaborat o uticaju malih država u međunarodnim odnosima. Najvažniji deo izveštaja odnosio se na posleratno uređenje. U cilju stabilizacije malih nacija i njihovog razvoja bilo je potrebno obezbediti vođstvo anglosaksonskog bloka u svetskim procesima. Nakon razvoja demokratskih institucija bilo bi moguće obezbediti međunarodnu saradnju i federalni oblik svetskog društva na principu univerzalne pravde.[26] Tomašević je smatrao da bi se problemi malih država uredili ukoliko velike sile stvore pravedan svetski poredak.[27] Bez obzira na to što se sastanak održao par meseci nakon jugoslovenske kapitulacije, CFR je u svom grandioznom projektu kreiranja posleratnog uređenja, imao mogućnost da se detaljnije upozna sa prilikama u Jugoslaviji i da pojedinosti implementira u svoj rad. Za razliku od 1918. kada su srpski politički akteri imali mogućnost da utiču na The Inquiry, geopolitička situacija u međunarodnim odnosima avgusta 1941. bila je znatno drugačija.
[1] Dragoljub R. Živojinović, U potrazi za zaštitnikom, Albatros plus, Beograd, 2011. str. 144-145.
[2] Laurence H. Shoup, William Minter, Imperial Brain Trust, MR, New York, 1977. str. 13.
[3] George Gavrilis, Council on Foreign Relations –A Short History, New York, 2021. str. 25.
[4] Dragoš Petrović, Predrag Krejić, Srpski i jugoslovenski diplomatski predstavnici u SAD, Arhiv, VIII, br. 1-2, Beograd, 2007. str. 194.
[5] Arhiv Jugoslavije, fond Poslanstvo Kraljevine Jugoslavije u Vašingtonu (u daljem tekstu AJ), 371-82-89
[6] AJ-371-82-73
[7] AJ-371-82-78
[8] Vojislav Pavlović, Od monarhije do republike, Clio, Beograd, 1998. str. 9-13.
[9] AJ-371-82-86
[10] AJ-371-82-88
[11] AJ-371-82-86, Oto Fon Habzburg, sin poslednjeg austrougarskog cara, nametao se kao politički akter na teritoriji SAD od 1940. godine.
[12] AJ-371-82-102
[13] AJ-371-82-104
[14] AJ-371-82-104
[15] AJ-371-82-105
[16] Vojislav Pavlović, Od monarhije do republike, Clio, Beograd, 1998. str. 13, Ivo Tasovac, American Foreign Policy and Yugoslavia, 1939-1941, Texas College Station, 1999, str. 84.
[17] AJ-371-82-106
[18] AJ-371-7-141
[19] AJ-371-11-263, 264
[20] AJ-371-82-106
[21] Linda Killen, Testing the peripheries, Columbia University Press, New York, 1994. str. 35.
[22] Opširnije u: Walker D. Hines, Report on Danube Navigation, League of Nations, Geneva, 1925.
[23] AJ-371-82-107
[24] AJ-371-82-109
[25] AJ-371-82-107
[26] AJ-371-82-108
[27] AJ-371-82-109
O autoru:
Boban Marjanović, rođen u Nišu 1981. godine. Završio je gimnaziju „Svetozar Marković“ u Nišu, nakon čega je studirao na Pravnom fakultetu (III godina studija). Radno iskustvo u oblasti knjigovodstvenih poslova.
Diplomirao je na departmanu za Istoriju na Filozofskom fakultetu u Nišu (2013 – 2018), a 2019. diplomirao na medjunarodnim master studijama SAD na Fakultetu političkih nauka u Beogradu.
Jedan je od osnivača Centra za ekonomsku istoriju (CEI) Instituta ekonomskih nauka u Beogradu. Trenutno je na doktorskim studijama Fakulteta političkih nauka u Beogradu, gde poslednje dve školske godine sarađuje kao demonstrator–saradnik na predmetima Savremena politička istorija, Politička istorija Jugoslavije i Istorija spoljne politike Srbije.
Oblasti interesovanja: spoljna politika i istorija Sjedinjenih Američkih Država, ekonomska istorija, nacionalna i opšta istorija, nauka i teorije međunarodnih odnosa, velike strategije i globalni ekonomski sistemi.
