Vilijam Montgomeri – prvi i poslednji ambasador u SR Jugoslaviji
Vilijam Montgomeri je imao čudnu sudbinu da u isto vreme bude i prvi i poslednji ambasador. On je bio prvi ambasador nakon ponovnog uspostavljanja diplomatskih odnosa između Sjedinjenih Američkih Država i Savezne Republike Jugoslavije. Istovremeno, on je bio i poslednji ambasador u državi koja je nosila u sebi naziv Jugoslavija, pošto je 2003. godine došlo do promene imena države u Državna zajednica Srbija i Crna Gora. Montgomeri je i danas jedan od najboljih poznavaoca regiona Balkana, regiona u kome je proveo pola svoje diplomatske karijere, a gde je odlučio da ostane i po svom povlačenju iz službe.
Montgomeri je najpre služio u vojsci od 1967. do 1970. godine, a u tom periodu jednu godinu je proveo u Vijetnamu. Službi za spoljne poslove Sjedinjenih Američkih Država prikjučio se 1974. godine. U ambasadu u Beograd prvi put dolazi 1975. godine na pozicijuslužbenika u ekonomsko-privrednom odeljenju ambasade, a službovao je i tri godine u Moskvi u ekonomskom i političkom odeljenju. U Bugarskoj je prvo bio zamenik šefa misije od 1988. do 1991. godine, a nakon toga ambasador od 1993. do 1996. godine. U međuvremenu je obavljao važne funkcije u američkoj administraciji kao pomoćnik državnog sekretara Lorensa Iglbergera, bivšeg ambasadora u Jugoslaviji, i pomoćnika zamenika državnog sekretara Kliftona Vartona. Tokom svoje karijere učestvuje i u izgradnji mira u Bosni i Hercegovini sa pozicije specijalnog savetnika za primenu mira u Bosni od 1996. do 1997. godine. Nakon mesta ambasadora u Bugarskoj, predsednik Klinton ga je imenovao za ambasadora u Hrvatskoj, gde je službovao od 1998. do 2000. godine. Nakon Hrvatske, svoju diplomatsku karijeru završava na mestu ambasadora u Saveznoj Republici Jugoslaviji od 2001. godine do 2004. godine kada se povlači iz diplomatske službe. U svojoj diplomatskoj karijeri je proveo najviše vremena na području Balkana, pa za sebe kaže da je „u svom pristupu postao više Balkanac, a manje Amerikanac“, ali i da je za jednog stranca, koliko god vremena proveo na Balkanu, nemoguće da ikad do kraja razume sve kulturne i druge razlike koje čine ovaj prostor (Papić, 2016, 1:30).
Početak novog milenijuma obeležile su velike promene i u svetu i u Jugoslaviji.Ključni događaj je teroristički napad 11. septembra 2001. godine na Sjedinjene Američke Države, nakon čega je predsednik Buš pokrenuo „globalni rat protiv terorizma“. Početkom oktobra 2001. godine SAD su pokrenule vojnu akciju u Avganistanu, a 2003. godine u Iraku (George W. Bush Library). U ovakvim vrlo dinamičnim vremenima Vilijam Montgomeri je postavljen 26. novembra 2001. godine za ambasadora u Saveznoj Republici Jugoslaviji, kada je u Knez Miloševoj ulici u Beogradu svečano otvorena ambasada. Montgomeri dolazi kao ambasador u SR Jugoslaviju nakon velikih promena koje su pratile demonstracije 5. oktobra 2000. godine, nakon čega je Slobodan Milošević otišao sa vlasti, a Jugoslavija je dobila prvog demokratski izabranog predsednika Vojislava Koštunicu.Kako sam opisuje, strahovao je posmatrajući prilike u Jugoslaviji iz Zagreba da nikada neće više moći da poseti Beograd, a kada je trebao da dođe kao ambasador strepeo je kako će biti prihvaćen (Papić, 2016). Kako opisuje u svojoj knjizi „Kad ovacije utihnu: sećanja poslednjeg američkog ambasadora u Jugoslaviji“ glavni cilj američke politike prema Jugoslaviji u tom periodu, a koji je on trebao da sprovede, je „bio da se pomogne tranziciji Srbije i Crne Gore, kao i razvoju tržišne ekonomije, a drugi da se poprave odnosi sa SAD, jer su oni uvek bili snažni“ (Stefanović, 2010). Pitanje koje je jugoslovensko-američke odnose najviše opterećivalo u ovom periodu, pored bombardovanja, je saradnja sa Haškim tribunalom i pre svega izručenje Slobodana Miloševića. Međutim, ovaj period su obeležili i napori sa obe strane kako bi se odnosi koji su tokom 90-tih godina bili značajno narušeni obnove. To se vidi i po posetama na najvišem nivou koje su obeležile ovaj period. Najpre je priliku da se susretne sa američkim predsednikom Bušom imao predsednik Koštunica aprila 2001. godine, a u novembru iste godine sa njim se susreo i premijer Đinđić. Još jedna poseta na visokom nivou i isticanje podrške došli su nakon ubistva premijera Đinđića kada je Jugoslaviju posetio državni sekretar SAD Kolin Pauel. Ovom prilikom istakao je da će „Amerika učiniti sve i u svakom smislu da vam pomogne u nastojanjima da postanete deo Evrope. Nema ograničenja u količini te pomoći“ (Međunarodni institut za bezbednost, 2021). Ambasador Montgomeri „nije bio klasičan ambasador već aktivan učesnik političkih događaja u Srbiji“, ali i neobičan zbog toga što se činilo „da se javno borio da državna zajednica SCG preživi, a diplomatski je radio da se to ne dogodi“ (Šundić Mihovilović, 2012). Ostaje nejasno da li su ovakvi stavovi imali uticaja na iznenadno povlačenje ambasadora Montgomerija iz ambasade u Beogradu, gde je i završio svoju diplomatsku karijeru. Ambasador Montgomeri ocenjuje nakon više od decenije završetka svog službovanja daje „postignut istinski napredak u unapređenju srpsko-američkih odnosa, konkretne stvari smo postigli, razne inicijative koje sam pokretao i sve je išlo dobro“ (Papić, 2016, 24:18). Ipak, podseća da bi „bilo pogrešno reći da se desilo sve što smo zamišljali i planirali“, a odnos između SAD i Jugoslavije opisuje kao konstruktivan, partnerski odnos, a ne nikako jednostran (Papić, 2016, 24:35). Svoju službu na mestu ambasadora u Beogradu opisuje kao svoje najlepše službovanje u karijeri, kao svoju službu iz snova (Papić, 2016).
Svoje veze sa regionom Balkana nikako nije raskinuo, već je ostao vrlo aktivan u političkom i medijskom prostoru. Kada su u pitanju evropske integracije Srbije, smatra da nije dobro što Srbija još uvek nije član EU i da se sa neotvaranjem poglavlja (danas klastera) samo šalje kontraproduktivna poruka obeshrabrenja (Papić,2016). U tom mometu je izdajao tri faktora kao izvore „nestabilnosti u regionu, a to su Makedonija, Kosovo i Bosna“, za koju smatra da Dejtonski sporazum nije dobro rešenje i da bi najbolje rešenje bilo stvaranje tri entiteta (Papić, 2016, 12:05). U jednom od svojih skorašnjih autorskih tekstova Montgomeri (2021) ističe da „zemlje Balkana nisu u stanju da se same pomire, a postupci međunarodne zajednice, iako dobronamerni, samo pojačavaju nestabilnost“.
Vilijam Montgomeri se sa pravom smatra jednim od najboljih poznavaoca odnosa i života na Balkanu. Svoje iskustvo upotrebio je kako bi, nakon teških trenutaka, obnovio jugoslovensko-američke odnose i podigao ih na nivo saradnje i partnerstva. Nakon svog povlačenja, i danas je aktivno zainteresovan za prilike u regionu ističući da je za ovaj region neophodna saradnja i razumevanje.
O autoru:
Aleksandra Baklaja je diplomirala na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu na modulu međunarodna politika. Trenutno je studentkinja Master naprednih međunarodnih studija na Diplomatskoj akademiji u Beču, kao i master studija međunarodne bezbednosti na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu.
Alumni je stažistkinja Centra za međunarodne i bezbednosne poslove (ISAC fond) i Beogradskog centra za bezbednosnu politiku (BCBP). Više puta se angažovala u organizaciji Beogradskog bezbednosnog foruma kao volonter, a bila je i učesnik Bezbednosnog seminara za mlade lidere i Letnje škole američkih studija. U periodu od januara 2020. godine do maja 2021. godine bila je angažovana na projektu „Američki izbori“. Dobitnik je stipendija američke dijaspore Zadužbine Studenica, stipendija Fonda za mlade talente „Dositeja“, a za studije u
Austriji dobitnica je stipendije Austrijske razvojne agencije i stipendije Austrijske agencije za obrazovanje i internacionalizaciju.
Učestvovala je kao jedan od izlagača na konferenciji „Međunarodno i evropsko pravo – teorijski problemi“, a objavila je i više radova u studentskom časopisu Politeuma. Osnovne oblasti istraživanja su joj oblasti spoljne politike, međunarodne bezbednosti i međunarodnih odnosa. Govori engleski, francuski, italijanski i nemački jezik, a poznaje i osnove turskog, španskog i ruskog jezika.
Mirjana Đorđević je student master studija Fakulteta političkih nauka na modulu Međunarodna bezbednost. Dobitnik je stipendije Misije OEBS u Srbiji. Osnovne akademske studije završila je na istom fakultetu na modulu Međunarodna politika.
Stažirala je u Centru za međunarodne i bezbednosne poslove (ISAC Fond) tokom 2019. godine, dok je od februara 2022. godine stažistkinja Fondacije BFPE za odgovorno društvo.
Učestvovala je u projektu „Popularna demokratija“ kao edukator sa ciljem političke edukacije učenika srednjih škola, i bila deo volonterskog tima Beogradskog bezbednosnog foruma kao i Zajedničke međunarodne konferencije ISA-CEEISA 2019 „Međunarodni odnosi u doba anksioznosti“.
Oblasti interesovanja su joj međunarodna i regionalna bezbednost, spoljna politika kao i odnosi između velikih sila. Govori engleski jezik, a poznaje i osnove ruskog, turskog i kineskog jezika.
