Uloga Sjedinjenih Američkih Država u inicijalnoj fazi raspada Jugoslavije (II)
Uprkos evidentnim unutrašnjim problemima Jugoslavije, sve do otpočinjanja oružanih sukoba, Sjedinjene Američke Države su bile prilično glasan zagovarnik njenog opstanka. Ovo je vidljivo i iz poruka predsednika Buša i kasnije posete prvog čoveka američke diplomatije Džejmsa Bejkera. Prilikom sastanka sa predsednikom Predsedništva SFRJ Borislavom Jovićem 1. oktobra 1990. godine, Buš je ponovio ranije izrečene poruke podrške jugoslovenskom jedinstvu i reformama, uz pitanje da li je neophodno da Sjedinjene Države budu još glasnije u svojoj podršci kako se ne bi stvorio utisak da SAD „sede na dve stolice“ (u originalu: ride two horses at the same time) (Kovačević, 2007, str. 47). U narednim danima, Amerika je zaista prešla sa reči na dela i snažnom diplomatskom akcijom pokušala da ubedi i evropske saveznike u potrebu očuvanja celovitosti Jugoslavije, makar i u izmenjenom obliku. Stejt department je poslao poruku Evropskoj zajednici i njenim državama članicama da ne zatežu sa finansijskom pomoći, a najavljena je i podrška Jugoslaviji na sastanku Grupe 24 (Isto, str. 48).
Poslednji američki pokušaj da spreči raspad zemlje i građanski rat koji se naslućivao, oličen je u poseti državnog sekretara Bejkera koji je u Beograd pristigao 21. juna 1991. godine, neposredno pre slovenačkog i hrvatskog proglašenje nezavisnosti. Naoružan jedinstvenim stavom 36 zemalja učesnica Konferencije za bezbednost i saradnju u Evropi, u kojem je istaknuta podrška jugoslovenskom jedinstvu, demokratskoj transformaciji i mirnom rešavanju krize, Bejker je preneo liderima u Jugoslaviji da je međunarodna zajednica zainteresovana za jugoslovensku celovitost i da je spremna da joj pruži pomoć u njenim naporima da se ekonomski i politike transformiše, ali i da neće tolerisati upotrebu sile (Petković, 2013, str. 58-65). U svojim memoarima, Bejker (Baker, 1995, p. 479) navodi da je poruka koju je poslao jugoslovenskim politačirima bila jasna i nedvosmislena: „ni SAD ni bilo koja druga zemlja neće priznati jednostranu secesiju republika“. Međutim, i nakon devet održanih sastanka toga dana, kako sa premijerom Markovićem, tako i sa svim republičkim liderima, uključujući i Miloševića, Tuđmana i Kučana, ali i predstavnika kosovskih Albanaca Ibrahima Rugovu, Bejker je Jugoslaviju napustio razočaran onim što je zatekao. Rečima da SAD više nemaju šta da traže tamo (u originalu: We don’t have a dog in this fight), državni sekretar je napustio Jugoslaviju, a ubrzo će se ispostaviti da su napori Bušove administracije na očuvanju jedinstva jugoslovenske države bili uzaludni (Halberstam, 2002, p. 46).
Promena američke pozicije: raspad Jugoslavije neminovnost
Svega nekoliko dana nakon Bejkerovog odlaska, uprkos protivljenju najveće svetske sile (ali i u odsustvu njene spremnosti da to po svaku cenu spreči), Slovenija i Hrvatska proglasile su nezavisnost od SFRJ. Nakon američkog distanciranja, palica u rešavanju jugoslovenske krize prešla je u ruke Evropske zajednice i njenih najmoćnijih država članica, prvenstveno Nemačke, koja će postati glavni saveznik otcepljenih republika. Zanimljivo je da i nakon otpočinjanja sukoba u Sloveniji, Stejt department izlazi sa stavom da SAD nastavljaju da podržavaju teritorijalni integritet Jugoslavije, uprkos brojnim pritiscima koji su dolazili iz Kongresa (jedan od najuticajnijih lobista za slovenačku i hrvatsku nezavisnost bio je republikanac Bob Dol) i sve nejedinstvenijem stavu u okviru same administracije (Gibs, 2010, str. 169).Čak i projugoslovenski nastrojeni Iglberger, ubrzo je osudio upotrebu sile od strane Jugoslovenske narodne armije i implicitno podržao nezavisnost Slovenije i Hrvatske rečima da „suverenost tih republika i tržišno orijentisana privreda moraju da se dalje razvijaju“, iako se ogradio time da se on zalaže za konfederaciju (Isto, str. 171). Kao što američki istoričar Dejvid Gibs dobro zapaža „u svetu je počelo da raste prosecesionističko raspoloženje i SAD su, u suštini, postale deo toga“ (str. 172).
Kako je oružani sukob uzimao maha, a mnogo žešći vojni okršaji se iz Slovenije preneli u Hrvatsku, svima u međunarodnoj zajednici, pa i Vašingtonu, postalo je jasno da opstanak Jugoslavije više nije moguć. Nakon što su scene razrušenog Vukovarai granatiranog Dubrovnika obišle svet, pritisci svetske javnosti da se Slovenija i Hrvatska priznaju bili su sve veći. Iako je Nemačka uspela da ubedi ostale države članice Evropske zajednice da priznaju Sloveniju i Hrvatsku 15. januara 1992. godine, Sjedinjene Države su oštro kritikovale tu odluku, te i dalje istrajavale u svom stavu da je krivica za rat podeljena i da se pre priznanja najpre moraju rešiti preostala otvorena pitanja (Petković, 2013, str. 79-84).Međutim, ubrzo će američka politika prema jugoslovenskoj krizi doživeti značajnu promenu. SAD će ne samo priznati otcepljene republike (uključujući i Bosnu i Hercegovinu), već će postati i vrlo glasni promoteri njihove nezavisnosti, a pozicija po kojoj je krivica za raspad države i sukobe podeljena, ustupiće mesto pristupu u kojem je Savezna Republika Jugoslavija (Srbija) označena kao ključni (pa čak i isključivi) krivac (Krstić, 2015, str. 191-193).
Umesto zaključka: Da li je moglo drugačije?
Na pitanje da li je Amerika mogla da se drugačije postavi, Zimerman odgovara: „Ako je i bila načinjena greška, ona je bila u tome što državni sekretar nije došao šest meseci ranije, pre nego što je spirala akcije-reakcije nacionalističkih pretnji iskočila izvan kontrole“ (Zimerman, 2003, str. 91). Postojali su i objektivni razlozi i geopolitičke okolnosti zbog kojih SAD nisu mogle da se snažnije posvete jugoslovenskom pitanju. Invazija Iraka na Kuvajt i vojna intervencija u Persijskom zalivu početkom 1991. godine, svakako su bili mnogo važniji spoljnopolitički izazov za Sjedinjene Države. Stav da u izmenjenim posthladnoratovskim okolnosti opstanak Jugoslavije nije više prioritet, kao i da to je pre svega evropsko pitanje, uticali su na to da angažman SAD ne bude dovoljno odlučan. Takođe, ekonomsko stanje u zemlji, disfunkcionalnost političkog sistema, kao i sve veće međurepubličke i međuetničke tenzije, učinili su borbu za jugoslovensko jedinstvo skupom investicijom, sa značajnim rizikom od neuspeha.
Veliko je pitanje da li bi, čak i da su Sjedinjene Države bile spremne da se odlučnije angažaju, odobre Markoviću traženu novčanu pomoć, pa čak i zaprete upotrebom sile republičkim rukovodstvima u slučaju pokušaja secesije, išta bilo drugačije. Profesor Ratko Marković ukazuje da je rastakanje savezne države započelo već sa Ustavom iz 1974. godine, koji je politički i ekonomski sasvim iscrpeo zemlju, a republike pretvorio u zatvorene i autarkične privredne celine (Marković, 2006). Loše ekonomske performanse i nefukcionalnost političkih institucija, uticale su na rast nacionalizma, a on poput povratne sile samo još više pogoršavao stanje u državi i stvorio atmosferu u kojoj je zajednički život nemoguć. SAD nisu ohrabrivale secesiju, čak naprotiv, mada je utisak da nisu ni uradile sve što je do njih da se ona predupredi i spreči. Međutim, ako se sve uzme u obzir, teško je tvrditi da bi krajnji ishod uopšte bio drugačiji.
O autoru:
Sava Mitrović je diplomirani politikolog za međunarodne poslove i istraživač u Centru za evropske politike (CEP). Završio je međunarodne studije, modul evropske integracije, na Fakultetu političkih nauka, kao jedini student u generaciji sa prosečnom ocenom 10, a trenutno pohađa master međunarodne politike na istom fakultetu.
Profesionalno usavršavanje započeo je u Centru za međunarodnu javnu politiku gde je kao koordinator Sektora za međunarodnu saradnju rukovodio brojnim projektima, uključujući organizaciju i koordinaciju projekta „Beogradski model američkog Senata“, pod pokrivetljstvom Ambasade SAD u Beogradu.
Sava je bio deo projektnog tima za praćenje izbora u Sjedinjenim Američkim Državama koji je realizovao Centar za društveni dijalog i regionalne inicijative. Takođe je pohađao Letnju školu američkih studija i učestvovao na projektu „Clemson Spring Semester Abroad, University of Belgrade 2019“, zajedno sa studentima Univerziteta Klemson iz Južne Karoline. Sava je predstavljao Fakultet političkih nauka na evropskom takmičenju iz međunarodnog prava u Ljubljani 2019. godine. Ima nekoliko objavljenih naučnih radova, i između ostalog, pobedio je na konkursu Ministarstva za evropske integracije za najbolje napisani studentski rad o Evropskoj uniji.
Svojim radom na temu „Da li je Otvoreni Balkan politički i ekonomski koristan za Republiku Srbiju“, odneo je pobedu na prestižnom konkursu „dr Predrag Simić“ za najbolji rad u oblasti spoljne politike i balkanskih odnosa. Polja interesovanja su mu spoljna politika Srbije, evropske integracije, kao i srpsko-američki odnosi. Tečno govori engleski jezik, a služi se i francuskim jezikom.
