Prodor američkih investicija

Prodor američkih investicija

Ekonomska saradnja i robna razmena između Jugoslavije i SAD (1970–1992)

Tokom 50-ih i 60-ih godina XX veka kulturna politika Sjedinjenih Američkih Država imala je značajn uticaj na jugoslovensko društvo. SAD su uticaj najlakše gradile preko prodora pop-kulture, ali i kroz intezivnu ekonomsku saradnju. Tako je u oktobru 1964. došlo do posete prve zvanične američke trgovinske misije Jugoslaviji, na čelu sa funkcionerima Ministarstva trgovine. U maju 1966. ambasada SAD u Jugoslaviji otvorila je informativnu izložbu i poslovni centar na Novosadskom poljoprivrednom sajmu, a 1969. američko Miistarstvo trgovine organizovalo je američki paviljon sa opremom za poljoprivredu i prehrambenu industriju. Za jugoslovensko-američke ekonomske odnose od važnosti je bila i privredna reforma koja je u Jugoslaviji izvršena 1965. godine. Ona je uključivala i reformu deviznog kursa, sa ciljem realnijeg odnosa dinara i zapadnih konvertibilnih valuta. U cilju privlačenja stranih investicija, donet je 1967. i Zakon o stranim ulaganjima (prvi takav zakon koji je donela neka socijalistička zemlja). U istom cilju, da bi se otklonilo podozrenje potencijalnih zapadnih investitora, u Beogradu je 10–12. juna 1967. održan zajednički jugoslovensko-američki seminar, na kojem su strani privrednici imali priliku da iznesu svoje primedbe na nacrt propisa. Jugoslavija je 1967. postala prva socijalističa zemlja kojaje donela pravne osnove za investiranje stranog kapitala u njenu privredu.

Kada je reč o nosiocima bilateralne trgovine između SAD i Jugoslavije (i Srbije posebno), trebalo bi napomenuti i ulogu tadašnjih velikih jugoslovenskih (srpskih) firmi koje su osnivane tokom 1950-ih i 1960-ih godina. Reč je o Gneksu (Generalexport) i Jugoeksportu (Yugoexport). Kao uvoznik dizel-lokomotiva od američke firme Dženeral Motors (General Motors), Geneks je početkom 1970-ih obezbedio izvoz jugoslovenske robe, koji je omogućio Dženeral Motorsu da izvrši obavezu kompezacione kupovine u vrednosti od 40 % od isporuka vrednih 41 milion dolara. To je do tada bio najveći kompezacioni aranžman u Jugoslaviji. Pored toga, Geneks je skupio dva značajna proizvođača avio-delova: „Soko“ (Mostar) i „Prva petoletka“ (Trstenik) koji su uspeli da zadovolje „Boingove“ standarde i da, pod nadzorom njegovih inženjera, proizvedu i isporuče instrumentalne table i druge komponente.

Jugoslovenski napori usmereni na povećanje izvoza na tržište SAD dobili su snažnu potporu, kada je u okviru Zakona o trgovini iz 1974. američka vlada usvojila tzv. Opštu šemu preferencijala, OŠP (General system of Preferences, GSP) u korist zemalja u razvoju. Predsednik SAD Lindon Džonson (Lyndon Johnson) tu obavezu svoje zemlje izneo je na zasedanju Konferencije UN za trgovinu i razvoj UNKTAD (UNCTAD). Američki političari složili su se sa idejama Raula Prebiša (Raul Prebisch), prvog generalnog sekretara UNKTAD, koji je smatrao da su proizvodi zemalja u razvoju slični tzv. mladim industrijama koje uživaju carisnku zaštitu na svojim domaćim tržištima, dok ne stasaju za konkurenciju sa robom iz razvijenih zemalja, na svetskom tržištu. Prvobitna šema preferencijala bila je usvojena na period od deset godina, a od 1985. godine produžen je rok važenja do 1993. godine. Tokom prve decenije korišćenja OŠP, Jugoslavija se našla među prvih deset zemalja, najvećih korisnica. Primera radi u toku 1986. oko polovine jugoslovenskog izvoza u SAD uživalo je preferencijalni tretman.

U skladu sa zaključenjem bilateralnog sporazuma o investicijama između Jugoslavije i SAD, iz maja 1973, američka Korporacija za osiguranje privatnih investicija u prekomorskim zemljama OPIK (US Overseas Private Investment Corporation, OPIC), dobila je ovlašćenje da osigura američke privatne investicije u Jugoslaviji za određene vrste rizika.

Tabela 1: Zajednička ulaganja jugoslovenskih (srpskih) i američkih preduzeća

U periodu do uvođenja trgovinskih sankcija UN, između srpskih i američkih firmi bilo je zaključeno više kvalitetnih ugovora o industrijskoj saradnji:

• JAT-Boeing-McDonnel Douglas: ofset aranžman za nabavku aviona u SAD, uz kontraisporuke robe iz Srbije, za vrednost tih aviona.
• Galenika, Zemun: osnovano mešovito preduzeće ICN-Galenika, za prenos visoke tehnologije i proizvodnju i plasman lekova.
• Lola, Beograd: program razvoja kompjuterske tehnologije IBM u Srbiji.
• Hemofarm, Vršac: proizvodnja lekova sa firmom Upjohn Kalamazoo.
• Elektronika, Valjevo: proizvodnja display LCD, sa firmom Display.
• Institut Mihajlo Pupin, Beograd: program proizvodnje višeslojnih štamšanih ploča, sa firmom High Tech.
• Lola, Beograd i Utva, Pančevo: program proizvodnje vazduhoplova sa firmom

Trgovina sa SAD bila je skromna u svim godinama posle Drugog svetkog rata, a razloti ovakvog stanja bili su različiti: relativno nepromenjena robna struktura, udaljenost, nepoznavanje međusobnih tržišnih mogućnosti i dr. Tokom 1960-ih, 1970-ih i 1980-ih godina na SAD je otpadalo svega 6% ukupnog jugoslovenskog izvoza. Do promene strukture izvoza u SAD dolazi tokom 1980-ih godina, kada se pored tradicionalnih proizvoda (poljoprivredni i prehrambeni proizvodi, nameštaj i dr.) u izvozu pojavljuju: minerali, obuća, složeniji nameštaj, mesne prerađevine, metalni proizvodi, elektrooprema, pa i putnička vozila. Iako je bila reč o prvoj ekonomskoj sili sveta, SAD su tokom ovog perioda učestvovale u ukupnoj trgovini Srbije sa svetom sa malim udelom od oko 5%.

Tabela 2: Robna razmena između Jugoslavije (Srbije) i SAD (u milionima dolara) u periodu 1971–1992. godine

Posao sa plasmanom prvih jugoslovenskih putničkih vozila na tržište SAD trebalo je da počne kao deo ugovora o trampi sa firmom Oksidental (Occidental), ali se pokazalo da to može da bude i uspešan, nezavistan posao. Naime, po mišljenju Malkolma Briklina (Malcolm Bricklin), osnivača i prvog predsednika firme Jugo-Amerika (Yugo-America Inc.), na američkom tržištu bilo je mesta, za mali, jeftini automobil. Ubrzo se na američkom tržištu avgusta 1985. pojavio „Jugo“. Sa cenom od 3.995 dolara, „Jugo“ je bio najjeftini novi automobil na američkom tržištu. Do kraja 1985. prodaja je dostigla 4.000 komada, a 1986. porasla je na 30.000 komada, a u 1987. na 50.000. Međutim, ispostavilo se da „Jugo“ ima ozbiljne probleme na tržištu SAD (veliki procenat škarta, oštre kritike relevantnih časopisa). Već 1988. došlo je do pada prodaje, uprkos davalju popusta.

Takođe, u ovom periodu Jugoslavija i SAD zaključili su nekoliko sporazuma u oblasti regulisanja bilateralnog vazdušnog saobraćaja. Redovan vazdušni saobraćaj regulisan je 1977, a obavljala su ga dva prevoznika: JAT i Pan Amerikan (Pan American). JAT je u početku održavao četiri leta nedeljno: jedan na liniji Beograd-Njujork, dva leta na liniji Beograd-Čikago i jedan let na liniji Beograd-Los Anđeles. Pan Amerikan je vazdušni saobraćaj sa Jugoslavijom uspostavio 1963, sa tim što je vremenom dolazilo do nekoliko prekida.

Po svim najvažnijim parametrima, slobodno se može reći da je ovaj period bio najprosperitetniji u okviru ukupnih jugoslovensko (srpsko)-američkih bilateralnih ekonomskih odnosa. Razlozi su bili višestruki: stabilni politički odnosi, razvitak robne razmene i ukupne ekonomske saradnje, kao što su transfer tehnologija, zajednička ulaganja, saradnja u oblasti bankarstva, turizma, finansija, naučno-tehnički i drugi oblici saradnje. Nikada se do tada nije desilo da je robna razmena bila na takvom nivou i skoro ujednačena po obimu izvoza i uvoza, iako se radilo o dvema privredama na veoma različitom nivou razvoja.

O autoru:

Boris Tomanić je rođen u Beogradu 1990. Studije istorije upisao je 2009. na Filozofskom fakultetu u Beogradu, gde je diplomirao 2014. na Katedri za istoriju Jugoslavije. Master diplomu je stekao 2016, a doktorske studije upisao je 2017. na istom univerzitetu. Od marta 2016. bio je angažovan kao spoljni saradnik Muzeja žrtava genocida, a od septembra 2017. do aprila 2018. radio je u Arhivu Jugoslavije u Beogradu. Istraživačka interesovanja usmerena su ka ratnim zločinima počinjenim u Prvom i Drugom svetskom ratu u jugoistočnoj i istočnoj Evropi, vojnim formacijama koje su dejstvovale u Jugoslaviji tokom Drugog svetskog rata, društvenim prilikama u Kraljevini Jugoslaviji i spoljnopolitičkoj delatnosti socijalističke Jugoslavije. Dobitnik je nagrade Instituta za savremenu istoriju za najbolji master rad na Katedri za istoriju Jugoslavije u 2016. Od maja 2018. zaposlen je u Institutu za savremenu istoriju.

Aleksandar Rakonjac je rođen 9. aprila 1990. godine u Bajinoj Bašti. Osnovne i master akademske studije istorije završio je na odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, a trenutno je doktorand na Katedri za istoriju Jugoslavije na istom fakultetu. Dobitnik je nagrade za najbolji rad iz ekonomske istorije Balkana za 2015. godinu, koji dodeljuju izdavačka kuća „Arhipelag“ i „Centar za liberalno-demokratske studije“. Tema interesovanja vezane su za privrednu obnovu Jugoslavije posle Drugog svetskog rata, industrijalizaciju i elektrifikaciju tokom sprovođenja Prvog petogodišnjeg plana, privrednu saradnju FNRJ/SFRJ sa svetom i zadrugarstvo kao alternativni model privrednog razvoja. Bio je stipendista Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije, a trenutno radi na Institutu za noviju istoriju Srbije kao istraživač-pripravnik.

Marko Miletić je rođen 25. aprila 1990. godine u Užicu. Završio je osnovne i master studije istorije na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Trenutno je doktorand na istom fakultetu. U fokusu njegovog interesovanja nalazi se vojna, ekonomska i diplomatska istorija Jugoslavije. Radi u Arhivu Jugoslavije.