Održavati Tita na površini

Održavati Tita na površini

Ekonomski odnosi Jugoslavije i SAD posle jugoslovenskog sukoba sa Informbiroom

Kraj Drugog svetskog rata, iako je doneo dugo očekivani mir, nije ostavio evropski kontinent bez političkih tenzija. Ratom razorena Evropa podeljena je „Gvozdenom zavesom“ na Istok i Zapad, koji su se nalazili pod uticajem Sovjetskog Saveza i Sjedinjenih Američkih Država. U takvim oklonostima Jugoslavija se našla u sovjetskoj interesenoj sferi, kao važan saveznik „prve zemlje socijalizma“. Takav položaj je morao da se odrazi i na njene odnose sa zapadnim zemljama. Situacija je bila dodatno opterećena direktnom konfrontacijom Jugoslavije sa SAD, Velikom Britanijom, Francuskom, Italijom i Grčkom, zbog građanskog rata u Grčkoj i neslaganja u vezi sa pitanjem Trsta i Julijske Krajine.

Sukob Jugoslavije sa SSSR-om i zemljama Informbiroa koji je započeo 1948. godine doveo je zemlju u nezavidan položaj. Već od ranije sukobljena sa zapadnim zemljama, Jugoslavija je izopštena iz bloka država „narodne demokratije“. Kako bi razbila izolaciju u kojoj se našla, Jugoslavija je morala da zanemari ideologiju i da izlaz iz teške situacije potraži u saradnji sa zemljama Zapada, stavljajući međusobne nesuglasice za trenutak po strani. Ipak, u prvo vreme posle objavljivanja rezolucije Informbiroa (28. jun 1948) i početka sukoba Jugoslavije sa SSSR-om i ostalim istočnoevropskim zemljama, odnosi Jugoslavije i zapadnih zemalja bili su i dalje otvoreno neprijateljski.

Međutim, uprkos otvorenom neprijateljskom stavu obe strane, već u toku jula 1948. dat je nagoveštaj da bi ti odnosi mogli polako da krenu uzlaznom putanjom. Naime, samo dvadesetak dana po objavljivanju rezolucije Informbiroa, potpisan je sporazum o obeštećenju američke imovine, nacionalizovane posle Drugog svetskog rata u Jugoslaviji i „odmrzavanju“ jugoslovenskog zlata u SAD, što je od kraja Drugog svetskog rata bio „kamen spoticanja“ u odnosima dve države. Bio je to jasan znak da jugoslovensko rukovodstvo pravi sebi mogućnost da, ukoliko se sukob sa SSSR-om produbi i nastavi, pomoć potraži od SAD.

Ekonomska blokada i nemogućnost da realizuje ugovore o investicionim nabavkama sa istočnoevropskim zemljama, naterala je Jugoslaviju da već krajem 1948. godine ponudi američkim firmama značajne količine bakra i olova, a zauzvrat traži investicionu opremu. Posle početnog odbijanja, američko Ministarstvo trgovine odobrilo je u februaru 1949. prodaju investicione opreme Jugoslaviji vredne 15.000.000 dolara, što je bilo za 4.000.000 dolara više nego celokupni jugoslovenski uvoz iz SAD u toku 1948. godine. Ukupan jugoslovenski uvoz iz SAD do kraja 1949. godine dostigao je 31.000.000 dolara. Jugoslovenski izvoz u SAD u toku prve godine po izbijanju jugoslovenskog sukoba sa SSSR porastao je za više od 100%. Sa 8.000.000, koliko je iznosio 1948, na 17.000.000 dolara koliko je dostigao krajem 1949. godine.

Navedene cifre jasno pokazuju da je Jugoslavija ekonomsku blokadu koju su joj nametnule istočnoevropske zemlje na čelu sa SSSR-om, već 1949. počela polako da probija saradnjom sa zapadnim zemljama, pre svega sa Sjedinjenim Američkim Državama. Sa druge strane, bio je ovo početak ostvarivanja cilja SAD koji je glasio: „Postići maksimalne prednosti za SAD od Titovog otpora moskovskoj hegemoniji“, kako je to slikovito naglašeno u preambuli elaborata „Ekonomski odnosi SAD i Jugoslavije“ koji je sastavljen u Stejt Departmentu.

Kako je sve počelo? Predsednik SAD Hari Truman odobrio je 18. februara 1949. godine dokument koji je izradio Nacionalni savet za bezbednost SAD (National Security Council), kojim je bilo predviđeno ublažavanje kontrole izvoza u Jugoslaviju. U tom spisu je prvi put upotrebljena krilatica „održavanje Tita na površini“ („keeping Tito afloat“), koja je kasnije postala dugoročno, slobodno možemo da kažemo i strateško obeležje američke politike prema Jugoslaviji. Takva politika je imala za cilj, ne da podrži razvoj Jugoslavije na onaj način kako je to htelo da ralizuje jugoslovensko rukovodstvo, već prosto na održavanje režima na vlasti koji je trebalo da postane primer drugim istočnoevropskim zemljama i da im pokaže „da je odmetanje od Moskve moguće i isplativo“. Drugim rečima, trebalo je trgovinom, zajmovima i ekonomskom pomoći održati standard života u Jugoslaviji, koji bi „bio dovoljno podnošljiv da očuva borbeni moral stanovništa i odbrambenu snagu zemlje, jednom rečju da ʼodrži Tita na površiniʼ“.

Jedan od ključnih ljudi za ostvarenje ovakve američke politike postao je Džordž Alen (George V. Allen), koji je decembra 1949. godine naimenovan za novog američkog amabasadora u Jugoslaviji. Alen se pokazao kao vrlo sposoban. U vreme njegovog boravka u Jugoslaviji zaključen je niz sporazuma koji su bili na tragu gore proklamovane politike, a međutrgovinska razmena je znatno porasla. Alen je sa Josipom Brozom Titom prvo 14. novembra 1951. godine potipsao Ugovor o vojnoj pomoći, a onda u toku 1952. i Sporazum o privrednoj saradnji.

Koliko je Alen bio sposoban i posvećen svom zadatku govori i sledeći primer. Naime, u vreme velike suše 1950. godine kada je Jugoslavija bila suočena sa glađu, Džordž Alen je ličnim angažovanjem, obilaskom ugroženih područja i snimanjem filmova koje je prikazao u američkom Kongresu, uspeo da u roku kraćem od mesec dana pomogne da Jugoslaviji bude odobren zatraženi kredit od 50.000.000 dolara koji je trebalo da ublaži posledice suše i omogući zemlji da se prehrani do sledeće žetve.

U toku sukoba sa zemalja Informbiroa (1948–1955) međutrgovinska razmena Jugoslavije i SAD je znatno uvećana. Ono što je bilo karakteristično za čitav period jeste negativni bilans te razmene kada je u pitanju Jugoslavija. O tome najbolje svedoči tabela koja sledi:

Tabela: Jugoslovensko-američka međutrgovinska razmena 1948–1955

Uprkos prikazanom negativnom trgovinskom bilansu, ekonomski odnosi sa Sjedinjenim Američkim Državama u toku sukoba sa zemljama Informbiroa imali su veliki značaj za Jugoslaviju. O tome slikovito svedoči pismo koja je Josip Broz Tito uputio predsedniku SAD Dvajtu Ajzenhaueru 5. novembra 1954. godine, u kome Tito piše: „Nema sumnje da je saradnja između naših zemalja na ekonomskom i vojnom polju u proteklim kritičnim godinama veoma mnogo doprinijela očuvanju mira i onemogućavanju agresivnih poduhvata u ovom dijelu svijeta. Dragocjena pomoć koju je Vaša zemlja ukazala i još uvek ukazuje Jugoslaviji, doprinijela je ne samo jačanju naše bezbjednosti, nego i savlađivanju velikih ekonomskih teškoća, s kojima smo bili suočeni uslijed teških poremećaja koje je prouzrokovao poslednji rat, uslijed jedinstvenog ekonomskog pritiska kome smo bili izloženi s Istoka i uslijed niza elemenatarnih neprilika koje su zadesile našu zemlju u toku poslednjih nekoliko godina.“

O autoru:

Boris Tomanić je rođen u Beogradu 1990. Studije istorije upisao je 2009. na Filozofskom fakultetu u Beogradu, gde je diplomirao 2014. na Katedri za istoriju Jugoslavije. Master diplomu je stekao 2016, a doktorske studije upisao je 2017. na istom univerzitetu. Od marta 2016. bio je angažovan kao spoljni saradnik Muzeja žrtava genocida, a od septembra 2017. do aprila 2018. radio je u Arhivu Jugoslavije u Beogradu. Istraživačka interesovanja usmerena su ka ratnim zločinima počinjenim u Prvom i Drugom svetskom ratu u jugoistočnoj i istočnoj Evropi, vojnim formacijama koje su dejstvovale u Jugoslaviji tokom Drugog svetskog rata, društvenim prilikama u Kraljevini Jugoslaviji i spoljnopolitičkoj delatnosti socijalističke Jugoslavije. Dobitnik je nagrade Instituta za savremenu istoriju za najbolji master rad na Katedri za istoriju Jugoslavije u 2016. Od maja 2018. zaposlen je u Institutu za savremenu istoriju.

Aleksandar Rakonjac je rođen 9. aprila 1990. godine u Bajinoj Bašti. Osnovne i master akademske studije istorije završio je na odeljenju za istoriju Filozofskog fakulteta Univerziteta u Beogradu, a trenutno je doktorand na Katedri za istoriju Jugoslavije na istom fakultetu. Dobitnik je nagrade za najbolji rad iz ekonomske istorije Balkana za 2015. godinu, koji dodeljuju izdavačka kuća „Arhipelag“ i „Centar za liberalno-demokratske studije“. Tema interesovanja vezane su za privrednu obnovu Jugoslavije posle Drugog svetskog rata, industrijalizaciju i elektrifikaciju tokom sprovođenja Prvog petogodišnjeg plana, privrednu saradnju FNRJ/SFRJ sa svetom i zadrugarstvo kao alternativni model privrednog razvoja. Bio je stipendista Ministarstva prosvete, nauke i tehnološkog razvoja Republike Srbije, a trenutno radi na Institutu za noviju istoriju Srbije kao istraživač-pripravnik.

Marko Miletić je rođen 25. aprila 1990. godine u Užicu. Završio je osnovne i master studije istorije na Filozofskom fakultetu Univerziteta u Beogradu. Trenutno je doktorand na istom fakultetu. U fokusu njegovog interesovanja nalazi se vojna, ekonomska i diplomatska istorija Jugoslavije. Radi u Arhivu Jugoslavije.