Jugoslovensko – Američki odnosi 1945. – 1947. godine i postepeni početak hladnog rata
„Ima neka tajna veza“ između druge Jugoslavije i Hladnog rata. Ne samo da postoji gotovo vremensko preklapanje u njihovom trajanju, nego je i veliko pitanje da li bi sudbina Jugoslavije izgledala kao što je izgledala da Hladnog rata nije bilo, a opet i da li bi došlo do njenog, onako krvavog raspada, da se hladnoratovska arhitektura međunarodnih odnosa nije srušila kao kula od karata u samo dve godine, od 1989. do 1991. Ipak, uprkos ovome, jasno je, barem sa ove vremenske distance, da Jugoslavija nije imala najvažnije mesto u njegovom otpočinjanju, budući da su neke druge teritorije i drugi akteri bili mnogo značajniji u onome što Džozef Naj naziva postepenim početkom Hladnog rata. Naime, iako je sasvim jasno da je Jugoslavija ima svoje važno mestu u procesu izbijanja Hladnog rata, njen značaj nije bio presudan i čini se da Sjedinjene Američke Države nisu baš previše opažale razliku između Jugoslavije i Sovjetskog Saveza, budući da su je u ovom periodu smatrali za njegov „najodaniji satelit“.
Iako se mora priznati da pripadnici tzv. „tradicionalističke“ škole hladnog rata vide događaje oko Trsta iz maja 1945. godine kao jedan od prvih sukoba na relaciji Istok–Zapad i kao nešto što je postavilo obrazac za postupanje Zapada sa komunistima, mi smatramo da su ostali problemi u odnosima između saveznika ipak imali više uticaja na zahlađenje odnosa između komunističkih i kapitalističkih zemalja.
Kad bi se sve tačke sukoba u odnosima između nekadašnjih saveznika stavile na svojevrsne terazije, gde bi svakoj tački sukoba dodelili određenu masu, smatramo da bi se utvrdilo da su neke druge tačke, a ne Jugoslavija imali više uticaja na utiranje hladnoratovskog puta.
Strateški gledano, teritorija onog što se pre izbijanja Drugog svetskog rata zvalo Kraljevinom Jugoslavijom, nije imala tako važan značaj u očima tri velike sile saveznice kao što su to imale neke druge terirorije. Naime, interes Velike Britanije bio je pre svega očuvanje sopstvene imperije i kakvo takvo preživljavanje u ratu, odnosno izbegavanje poraza. Ukratko rečeno, a kako se to navodi u jednom ruskom zborniku o savezništvu u drugom svetskom ratu, glavna strategija Velike Britanije bila je „ne izgubiti rat“ ili, izraženo Čerčilovom omiljenom frazom, „oni prosto treba da se drže“.
Ako je glavni cilj sačuvati imperiju, onda je glavni način za to sačuvati put ka imperiji. Dakle, trasa „Gibraltar-Malta-Kipar-Suec-Aden“, treba da ostane zaštićena od mogućeg upada sa severa, od strane jedine sile koja bi se u budućnosti mogla „spustiti“ na sva ova mora, odnosno na Sredozemlje. Ta sila je bio je Sovjetski Savez. Ako bi se Sovjetima ostavilo previše slobodnog prostora, onda bi se oni bez oklevanja uvukli u njega. Popunjavanjem tog „vakuuma moći“, britanski uticaj bio bi zasigurno izgubljen, sovjetski bi ojačao, a samim tim komunizam bi se opasno približio britanskom putu ka imperiji. Kada bi „pale“ još i Grčka i Turska, Staljin bi bio suvereni gospodar tog puta, a ne Britanija. Budući da je to bio scenario koji bi po svaku cenu trebalo izbeći, svi britanski napori u ratu i sva sastančenja oko izgleda posleratnog sveta, imali su za svoju svrhu da se to ne dogodi. Mesto Jugoslavije u celoj toj strategiji treba po našem mišljenju tražiti u britanskim pokušajima da se sačuva što se sačuvati može. Čerčilovi predlozi za napad na Nemačku preko njenog „mekog trbuha“, odnosno Balkana, pokušaj dogovora sa Titom u Kazerti, mesto Jugoslavije u priči o podeli interesnih sfera na sastanku Čerčila i Staljina u Moskvi 9. oktobra 1944. i dan kasnije na operacionalizaciji „dogovora o procentima“ između, Staljinovog ministra spoljnih poslova, Vjačeslava Molotova i njegovog britanskog kolege, Entonija Idna, Čerčilovi pritisci na kralja Petra II da postigne dogovor sa Titom, pritisci na Trumana da reaguje u toku krize oko Trsta maja 1945. godine, razočarenje Titovim postupcima, ali i faktičko prihvatanje situacije u Jugoslaviji na kraju rata, svedoče o tome šta je u britanskoj politici imalo prioritet.
Pitanje Poljske, podela Nemačke, te pitanje očuvanja Grčke i Turske, a, samim tim, i puta ka imperiji, imali su za njega mnogo veći značaj nego ostanak Jugoslavije izvan sovjetske sfere uticaja. Ukratko, Britanija jeste dosta uložila u ostajanje Jugoslavije van sovjetske kontrole, ali je očuvanje uticaja i kontrole nad nekim drugim zemljama ipak imalo mnogo veći značaj. Da parafraziramo Pola Kenedija, sile u opadanju se uvek suočavaju sa izborom između dva zla odnosno dva loša rešenja. Za Britaniju je tako manje zlo bilo, da se izgubi Jugoslavija, Poljska, Rumunija, Bugarska, Mađarska, nego Grčka. Kada su mogli izgubiti Poljsku, zbog koje su i ušli u rat septembra 1939. godine, zašto ne bi mogli da se pomire sa gubitkom jedne Jugoslavije koju ionako kontroliše njena vojska a ne neke strane trupe.
Što se tiče Sjedinjenih Američkih Država, njihov glavni cilj u ratu, naravno pored toga da se postigne pobeda protiv „sila osovine“ uz što manje žrtava, bio je i izgradnja jednog novog poretka u odnosima između država, poretka koji bi svojom „bezbednosnom arhitekturom“ ispravio greške Lige naroda (ovde pre svega mislimo na izostajanje iz te institucije kolektivne bezbednosti najmoćnijih država tog doba, kao što su Sjedinjene Američke Države i Sovjetski Savez) a svojom „ekonomskom arhitekturom“ (pod ovim podrazumevamo tzv. Bretonvudske institucije – Međunarodni monetarni fond i Svetsku banku, osnovane 1944. godine), sprečio katastrofalne posledice neke ponovne “velike depresije” po svetsku privredu i svetski mir (pre svega na pojavu fašizma i svake vrste ekstremizma u odnosima između država) ali i omogućio američkoj privredi da reši ono što „Nju Dil“ ipak, nije uspeo da izleči (tržišni viškovi su i dalje bili ogromni, pa su nova tržišta bila nužna; naime, liberalizacija svetske privrede bila je veliki san američkog državnog sekretara u vreme Drugog svetskog rata, „Vilsonijanca“, Kordela Hala).
Gde je u celoj ovoj priči, bilo mesto, malene, podeljene i okupirane Jugoslavije, nije teško zaključiti. Prvi cilj koji se odnosio na pobedu u ratu, uz što manje žrtava, Amerikanci su ostvarili svojom ratnom strategijom koja se u najkraćem može opisati kao pokušaj izbegavanja borbe, dok god nisu bili sigurni da će bitku dobiti, a da će žrtve u toj borbi biti podnošljive. Tako su se u Normandiji iskrcali tek u junu 1944. godine, a na azijskom ratištu su izbegavali kopnene borbe sa Japancima i u tom smislu treba shvatiti i dva ključna poteza za okončanje rata na tom prostoru: ulazak SSSR–a u rat 8. avgusta 1945. godine, uz teritorijalne koncesije učinjene sovjetskoj strani, kao i bacanje dve atomske bombe na Hirošimu i Nagasaki, 6. i 9. avgusta 1945. godine. Oba ova čina, koja su izazvala dosta oprečnih reagovanja, ne treba shvatiti nikako drugačije nego kao put izbegavanju potencijalnih žrtava invazije koji bi, po svim procenama, bio ogroman. Što se tiče drugog cilja, zbog njega je dolazilo do sukoba i sa Britancima i sa Sovjetima. Naravno, ipak više sa Sovjetima, kojima su da bi prihvatili posleratno uređenje sveta, činjeni raznorazni ustupci. U tom smislu i nikako drugačije, treba shvatiti i Jaltu i celu priču o posleratnim obećanim zajmovima oko kojih su se lomila koplja pri kraju rata. U američkoj strategiji, i njenom sukobu interesa sa Sovjetskim Savezom, Jugoslavija nije bila neko bezvredno parče teritorije, ali nije bila ni nešto preko čega se ne bi moglo preći u korist viših ciljeva. Američki interes je bio isuviše globalan i Amerika je postala isuviše velika sila tokom drugog svetskog rata da bi se bavila Jugoslavijom.
Iz tih razloga sve postupke prema Jugoslaviji ne treba shvatiti nikako drugačije nego kao prema bilo kojoj zemlji u kojoj se uticaj izgubio, i koja je bila isuviše mali ulog u strateškom nadmetanju sa Sovjetskim Savezom, za globalni uticaj i traženje sopstvenog identiteta posle rušenja jednog sveta koji je nastajao kolapsom britanske imperije. Govoreći o Sovjetskom Savezu i njegovim strateškim ciljevima, mi bismo pre svega izdvojili dva glavna cilja. Kao prvo, bilo je to preživljavanje u ratu, za koji nisu bili spremni, pre svega materijalno i logistički, i u kojem im je glavna prednost bila broj ljudi koji su bili spremni da žrtvuju da bi dobili rat a ne ratna tehnika ili neki drugi činilac koji nije zahtevao ljudske živote kao pogonsko sredstvo; kao drugo, bio je to jedan krajnje pragmatičan cilj, da posle pobede kod Staljingrada osigura sebe u nekim budućim ratovima, tako što će svoju granicu pomeriti na Zapad dokle god to bude moguće, odnosno dokle dođu trupe Crvene armije.
Pomeranjem i formalne i suštinske granice bili bi, konačno bezbedni i smanjili bi „hronični nedostatak bezbednosti“, da parafraziramo reči iz najčuvenijeg telegrama svih vremena, telegrama koji je 22. februara 1946. godine kao odgovor na zahtev Vašingtona da objasni Staljinov govor od 9. februara iste godine i njegovo odbijanje ulaska u MMF i Svetsku banku, poslao tadašnji službenik američke ambasade u Moskvi i najbolji poznavalac Rusije u Stejt departmentu, Džordž Frost Kenan. Taj telegram je nazvan „Dugački telegram“ zbog 8 000 reči koje je sadržao. Ta konačna i apsolutna bezbednost i teritorije koje su je osiguravale (na kojima su bile trupe, koje su glavno merilo moći, jer se čak i moć pape, po Staljinovom mišljenju, meri divizijama, a ne uticajem koji poseduje kao poglavar katoličke crkve), i jesu bili glavni uzrok spora sa zapadnim saveznicima. Kada se u kontekst ova dva cilja smesti Jugoslavija, onda se dobija odgovor koji je veoma sličan prethodnim odgovorima. Jugoslavija nije bila glavni kamen spoticanja Sovjetskog Saveza sa anglosaksonskim velikim silama.
Čak su se zbog prvog cilja, preživljavanja u ratu, Tito i Staljin sukobili, jer je Staljin smatrao da se događaji u Jugoslaviji odvijaju prebrzo i da bodu oči Zapadu (pitanje AVNOJ–a, osnivanja proleterskih brigada, odluka u vezi sa dinastijom Karađorđević, i drugih), te da treba sačekati kraj rata, pa onda „zabiti nož u leđa“. U kontekstu drugog cilja, moramo naglasiti da SSSR jeste učestvovao u borbama za oslobođenje Jugoslavije, ali su jugoslovenske partizanske trupe, ipak, same sebi osigurale oslobođenje. Vojna sila je samu sebe legitimizovala. Mlaka podrška (da ne kažemo nešto drugo) Sovjetskog Saveza u toku majske krize oko Trsta Jugoslaviji i Titu najbolji je dokaz da Jugoslavija nije bila glavna tačka sovjetskih strategijskih sporenja sa zapadnim saveznicima. Sovjetski uticaj u Jugoslaviji bio je već obezbeđen, i nije bilo potrebe da se dodatno sukobite sa Zapadom oko nečega što ste već imali u rukama.
Ekonomski gledano, Jugoslavija nije bila ništa privlačnija za Sovjete od drugih istočnoevropskih država ili pak teritorija Grčke ili Turske. Sovjetska privreda koja je bila potpuno skrhana ratom nije mogla da očekuje puno od zemlje koja je u ratu takođe bila opustošena. Po većini izvora, Staljin je u toku rata uprkos ideološkim razlikama i otvorenim strategijskim razmimoilaženjima sa svojim zapadnim saveznicima, ipak očekivao pomoć opustošenom Sovjetskom Savezu.
Ta pomoć koja iako nije došla u godinama posle rata, u toku samog rata nije bila za potcenjivanje. Ekonomski, po rečima Erika Hobsbauma, „hladni rat, je od početka bio rat nejednakih“. Budući takav, Sovjetski Savez je mogao samo da pokušava da dostigne Sjedinjene Američke Države u ekonomskoj sferi. U vreme Drugog svetskog rata ekonomija jeste bila jedan od pokretača sukoba koji će obeležiti narednih pedesetak godina u međunarodnim odnosima, ali u slučaju Jugoslavije ova komponenta sukoba nije bila pozornica na kojoj je ona bila u glavnoj ulozi.
Ideološki gledano, sporenje između Istoka i Zapada, tokom samog Drugog svetskog rata, nije bilo bez uticaja, ali se ipak u sveopštoj situaciji ugroženosti fizičkog opstanka naroda i država ono sakrilo u fraze o zajedničkom interesu pobede nad Hitlerom. Čerčilove izjave o nužnosti saradnje sa Staljinom, bez obzira na mišljenje o njemu, te praktični postupci Zapada, ali i Istoka, u međuasobnim odnosima remek su delo realpolitike. No, kako, po rečima Lea Matesa iz predgovora memoarima Averela Harimana, „svi savezi dolaze u krizu kada nestane povod koji je doveo do stvaranja saveza, to jest posle pobede“, ni ovaj savez nije prošao neoštećen „kroz Scile i Haribde“ međunarodne politike.
Ideologija je neumitno odigrala svoju ulogu u udaljavanju nekadašnjih saveznika, prvenstveno u pojačavanju emotivne komponente sukoba. Taj put odvajanja i postepene kulminacije ideoloških razlika, doživeo je svoj vrhunac u čuvenom govoru jednog od glavnih Staljinovih ideologa u vremenu posle kraja Drugog svetskog rata Andreja Ždanova. U tom govoru nesuđeni Staljinov naslednik, Ždanov, između ostalog kaže: „Fundamentalna promena koja je prouzrokovana ratom na međunarodnoj sceni i u položaju individualnih zemalja, potpuno je promenila politički pejzaž sveta. Pojavilo se novo svrstavanje političkih snaga.
Što je više rat ostajao za nama, sve izraženija su postajala dva velika trenda u posleratnoj međunarodnoj politici, koja su odgovarala podeli političkih snaga koje deluju na međunarodnoj sceni, u dva velika tabora; imperijalistički i antidemokratski tabor, na jednoj strani, i antiimperijalistički i demokratski tabor na drugoj strani. Suštinska vodeća snaga imperijalističkog tabora su Sjedinjene Američke Države. U savezu sa njima su Velika Britanija i Francuska. Postojanje laburističke vlade Atli–Bevin u Velikoj Britaniji i socijalističke vlade Ramadijea u Francuskoj ne sprečava te zemlje da igraju ulogu dela satelita Sjedinjenih Država i da slede vođstvo njene imperijalističke politike u svim velikim pitanjima.
Imperijalistički lager je takođe podržan od strane zemalja koje poseduju kolonije, kao što su Belgija i Holandija, od zemalja sa reakcionarnim i antidemokratskim režimima, kao što su Grčka i Turska, i od zemalja koje su politički i ekonomske zavisne od Sjedinjenih Država, kao što su bliskoistočne i južnoameričke zemlje i Kina. Glavna svrha imperijalističkog tabora je da ojača imperijalizam i da izleže novi imperijalistički rat, u borbi sa socijalizmom i demokratijom i da podržava reakcionarne i antidemokratske profažističke režime i pokrete svuda. U težnji za tim ciljevima imperijalistički logor je pripremljen da se osloni na reakcionarne i antidemokratske snage u svim zemljama, i da podrži njihove bivše neprijatelje u borbi protiv njihovih saveznika iz vremena rata. Antifašističke snage sačinjavaju drugi lager. Ovaj tabor se zasniva na SSSR –u i novim demokratijama. On takođe uključuje zemlje koje su prekinule sa imperijalizmom i koje su snažno zakoračile putem demokratskog razvoja, kao što su Rumunija, Mađarska i Finska. Indonezija i Vijetnam su povezane sa njim; on uživa simpatije Indije, Egipta i Sirije.
Antiimperijalistički tabor ima podršku od radničkih i demokratskih pokreta i od bratskih komunističkih partija u svim zemljama, od boraca za nacionalno oslobođenje u kolonijama i zavisnim teritorijama, od svih progresivnih i demokratskih snaga usvakoj zemlji. Svrha ovog tabora je da se odupre pretnji od novih ratova i imperijalističke ekspanzije, da ojača demokratiju i da iskoreni tragove fašizma.“ Premda je ovaj govor bio održan dve godine posle završetka drugog svetskog rata, u zamku Sklarska Poreba u Poljskoj, njegov duh je možda najbolji opis odnosa između dva sveta u pogledu ideoloških pitanja i na kraju rata. Jugoslavija tu nije bila izuzetak među komunističkim zemljama. Njena jedina specifičnost, bila je, kako smo to već napomenuli, što se njena komunistička partija domogla vlasti sopstvenim snagama. Samim tim, ideološki momenat, bio je i pojačan a ne slabiji u odnosu na ostale tzv. „nove demokratije“.
Što se tiče konkretnih odnosa Jugoslavije i Sjedinjenih Američkih Država u ovom razdoblju, treba istaći da je „osnovna odlika prvog perioda posleratnih odnosa … oštra politička konfrontacija dveju država… Američka vlada videla je u novoj socijalističkoj Jugoslaviji u to vreme samo „produženu ruku“ sovjetske politike, „sovjetskog satelita“, a jugoslovensko rukovodstvo videlo je u Sjedinjenim Državama nosioca imperijalizma i „svetske reakcije“. Pored nepovoljnog globalnog konteksta koji karakteriše pogoršavanje odnosa između dve supersile, u odnosima Jugoslavije i Sjedinjenih Država izdvaja se nekoliko prelomnih tačaka: 1) kriza oko Trsta; 2) odnos SAD prema izbeglim članovima ustaškog i četničkog pokreta; 3) uslovljavanje vraćanja Jugoslaviji oduzetih rečnih plovila na Dunavu; 4) obaranje dva američka aviona iznad Bleda u avgustu 1946. godine; 5) problemi oko povraćaja zlata Narodne Banke Jugoslavije koje je za vreme rata bilo deponovano u Njujorku; 6) suđenje generalu Dragoljubu Mihailoviću i nadbiskupu Alojziju Stepincu, 7) podrška Jugoslavije komunistima u građanskom ratu u Grčkoj itd..
U to vreme sasvim je jasno da su u američkim očima „Sovjeti i Jugosloveni isti“ i da je čitav spor sa Italijom oko Trsta zapravo bio sovjetski pokušaj da „prošire svoju kontrolu nad Mediteranom i dalje na Evropski Zapad.“ U američkoj štampi pogotovo se loše komentarisalo obaranje aviona iznad Bleda, uz ocene „da ih je podržao Sovjetski savez i ..da su američko jugolsovenski odnosi oko tih pitanja bili deo veće slike „američkih odnosa sa Rusijom i njenim satelitskim blokom u Istočnoj Evropi.“ Tadašnji američki ambasador u Jugoslaviji, Ričard Kaningam Paterson, tvrdio je da „u Jugoslaviji svi putevi vode ka Moskvi.“
Dakle, iako Jugoslavija jeste bila jedna od karata u „partiji pokera“ između velikih sila u vreme Drugog svetskog rata, ona po našem miljenju, ni strateški, ni ekonomski, ni ideološki, nije bila glavna karta u toj igri. U vreme Drugog svetskog rata i sukoba između saveznika, jugoslovenska uloga ipak nije bila toliko važna da bi se moglo reći da smo mi glavni uzrok Hladnog rata koji će uslediti. Vitalni interesi velikih sila i pitanja opstanka u jednom krvavom sukobu koji se vodio svim raspoloživim sredstvima i u svim formama, nisu ostavljali mnogo prostora za periferne zemlje kakva je Jugoslavija tada sigurno bila u odnosu na ostale „vrele tačke“ u odnosima između Sjedinjenih Američkih Država, Velike Britanije i Sovjetskog Saveza.
Na kraju, ne možemo a da se ne složimo sa Od Arne Vestadom, jednim od najboljih pozvalaca istorije Hladnog rata, koji tvrdi da su „u smislu značaja u evropskim okvirima, naročito sa strateške tačke gledišta, Poljska i severo-istočna Evropa bili (i jesu) mnogo važniji za odnose velikih sila nego bilo koja balkanska zemlja i njihovo potencijalno napuštanje sovjetskog bloka bila je mnogo veća egzistencijalna pretnja hladnoratovskom sistemu.“
O autoru:
Mr Dragan Živojinović (1975, Bogatić) je saradnik na Univerzitetu u Beogradu – Fakultetu političkih nauka na predmetu Međunarodni odnosi. Takođe, sekretar je Centra za studije Sjedinjenih Američkih Država Fakulteta političkih nauka Univerziteta u Beogradu kao i sekretar master regionalnih studija SAD na istom fakultetu. Područje interesovanja su mu Međunarodni odnosi, spoljna i bezbednosna politika Sjedinjenih Američkih Država i spoljna politika Srbije. Sarađivao je u prevodu studije Džozefa Naja, Kako razumevati međunarodne sukobe (preveo prof. dr Dragan R. Simić, 2006), a bio jedan od prevodilaca knjige Džona Miršajmera, Tragedija politike velikih sila (2009) (zajedno sa prof. dr Draganom R. Simićem i Miljanom Filimonovićem) i Roberta D. Šulcingera, Američka diplomatija od 1900. godine (2011) (zajedno sa prof. dr Draganom R. Simićem) na srpski jezik. Pored toga, objavio je tridesetak tekstova u naučnim i stručnim časopisima i zbornicima radova. Urednik je sedam knjiga: Spoljna politika Srbije – strategije i dokumenta (zajedno sa Natašom Dragojlović, dr Stanislavom Sretenovićem i dr Draganom Đukanovićem) iz 2010. godine; Srbija u evropskom i globalnom kontekstu (zajedno sa prof. dr Radmilom Nakaradom) iz 2012. godine; Meka moć država (zajedno sa prof. dr Draganom R. Simićem i Nikolom Kosovićem) iz 2013. godine; Međunarodna bezbednost: teorijski pristupi: uvod u studije bezbednosti, (zajedno sa Milanom Lipovcem) iz 2014. godine; Politika Sjedinjenih Američkih Država prema regionu Zapadnog Balkana i Republici Srbiji (zajedno sa prof. dr Draganom R. Simićem) iz 2015. godine; Sjedinjene Američke Države i izazivači (2015) (zajedno sa prof. dr Draganom R. Simićem i MA Nikolom Jovićem) i Neutralnost u međunarodnim odnosima: šta možemo da naučimo iz iskustva Švajcarske? (zajedno sa prof. dr Draganom R. Simićem i prof. dr Dejanom Milenkovićem) iz 2016. godine. Diplomirao je i magistrirao na Univerzitetu u Beogradu – Fakultetu političkih nauka na smeru Međunarodni odnosi a trenutno na istom fakultetu piše doktorski rad. Bio je stipendista Fulbrajtovog programa o nacionalnoj bezbednosti SAD na Univerzitetu Kalifornije San Dijego.
