Američka diplomatija sećanja i Kraljevina Jugoslavija (1939–1941)
Uoči Drugog svetskog rata, primećuju se, jedan za drugim, dva diplomatska pravca Sjedinjenih Američkih Država. U skladu sa stanovištem o američkoj neutralnosti, predsednička administracija Frenklina Ruzvelta pokrenula je mirovnu inicijativu, sa namerom da stvori održiv globalni ekonomski sistem. Redefinisana priroda ekonomske međuzavisnosti smanjila bi neprijateljstva i ponudila novi početak u međunarodnim odnosima (Tasovac, 1999). Mirovna misija podsekretara u Evropi tokom marta i aprila 1940. godine, Samnera Velsa, u javnosti percipirana kao misija koja se zalagala za stvaranje liberalnog ekonomskog sistema „otvorenih vrata“, ipak nije ostvarila glavni cilj – da održi Italiju neutralnom (Fullilove, 2013). Nakon toga, bilo je sve teže obuzdavati nemačku agresiju i napredovanje sila Osovine. Do septembra 1940. godine i formalizovanja Trojnog pakta, SAD su intenzivirale saradnju sa Velikom Britanijom i Francuskom; više od 50 miliona dolara vrednog naoružanja isporučeno je evropskim silama uz najavljenu pomoć dostave američkih razarača Engleskoj. Sjedinjene Države nalazile su se u stanju neobjavljenog rata sa Nemačkom, jer pored dogovora o razaračima i Zakonom o „zajmu i najmu“, zona odbrane američke hemisfere formalno se protezala na istoku do Islanda (Šulcinger, 2011). Na drugom diplomatskom frontu započeta je inicijativa sa ciljem – udaljiti neutralne države što dalje od Trojnog pakta i vezati ih za sebe. Kao što se može zaključiti na izvodu iz dnevnika Adolfa Berlea, jednog od članova Brain Trust političke grupacije Frenklina Ruzvelta, na oku američke spoljne politike nalazile su se Švedska, Švajcarska, Jugoslavija i Finska. Iz vojne perspektive, Nemačka bi morala da uloži ogroman napor da osvoji teritorije ovih zemalja u nameri da poništi njihovu neutralnost (Tasovac, 1999).
Jugoslavija je potpisala pakt o nenapadanju sa Italijom 1937. godine. Činilo se da će na taj način uspeti da i dalje sprovodi strategiju balansiranja između Berlina i Rima. U odnosima sa Nemačkom, prostora za diplomatski manevar bilo je sve manje. Hitlerovi uspesi su se ređali: Anšlus, Minhenski sporazum, invazija na Poljsku, ulazak nemačkih trupa u Rumuniju početkom 1941. godine. U razgovorima sa nemačkim funkcionerima januara 1941, primećivali su se nespokojstvo i anksioznost jugoslovenskih političkih aktera. Firer je narednog meseca jasno nagovestio da je „za uređenje jugoslovensko–nemačkih odnosa nužno da Jugoslavija potpiše Trojni pakt, poput njenih suseda, bez rezervi“. Sve do sredine marta, nad knezom Pavlom nadvijala se diplomatska dilema o pristupu savezu Osovine ili izlaganje sigurnom porazu od strane Nemaca. Situaciju nisu olakšavale neubedljive inicijative o vojnoj pomoći zapadnih zemalja. Jedno je sigurno – ni jedna svetska sila nije želela neutralnu Jugoslaviju; Sjedinjene Države i Velika Britanija imale su plan o stvaranju balkanskog fronta udruženih Turske, Grčke i Jugoslavije u sprečavanju nemačke agresije (Hoptner, 1972).
Dinamiku odnosa Jugoslavije i SAD tokom tridesetih godina opterećivali su problem neregulisanog trgovinskog ugovora, otplata ratnih dugova i neuspešni jugoslovenski pokušaji za uspostavljanje vojne saradnje sa Vašingtonom (Killen, 1994). Međutim, sa jačanjem nemačke opasnosti, jugoslovenska spoljnopolitička orijentacija postala je interesantna Stejt departmentu jer je približavanje Beograda Trojnom paktu predstavljalo opasnost po američke ciljeve. Pri tom, zvanični Vašington pratio je unutrašnju situaciju u Jugoslaviji, prevashodno srpsko–hrvatske odnose, anticipirajući posledice koje bi njihov sukob mogao projektovati na status Kraljevine u međunarodnom poretku. Jedan od preliminarnih memoranduma američke vojne službe, najverovatnije za potrebe predsednika Ruzvelta, razmotrio je politička dešavanja u Jugoslaviji. Prema njemu, većinski srpski narod „je sa simpatijama posmatrao Pariz i London, dok su ostale manjine narušavale demokratski sistem i nacionalnu koheziju“. Poslanik Artur Blis Lejn izveštavao je „da je sklopljenim srpsko–hrvatskim Sporazumom srušen srpski san o Velikoj Srbiji, čime je unutrašnja situacija postala izuzetno nestabilna“. Slično mišljenje delio je i američki potpukovnik Luj Fortije, koji je izvesno vreme boravio u Beogradu kao vojni ataše (Tasovac, 1999). Nema sumnje da je Stejt department bio informisan o dubokoj podeli unutar Jugoslavije na nacionalnoj osnovi i da je stratešku politiku formirao na činjenici da su se gotovo sve poluge političke vlasti nalazile u Beogradu. Hoptner i Tasovac navode da su zapadne sile bile svesne činjenice da je srpski narod podržavao anglosaksonske saveznike a Hrvati nemački Rajh.[1] Američki poslanik u Rimu već je marta 1940. izrazio veliku brigu zbog unutrašnje situacije, nezadovoljstva Srba Sporazumom i akcije hrvatskih separatista (Arhiv Jugoslavije, 371–5–313).
Moguća američka pomoć Jugoslaviji u februaru 1941. godine izgledala je neizvesno, dok je okruženost Osovinom predstavljala realnost, koju nisu mogli ublažiti obećanja i poruke simpatija. Pored toga, SAD su bile van rata što nije olakšavalo položaj Jugoslaviji. Formalno, Vašington je sprovodio politiku neutralnosti ali je savetovao malim neutralnim zemljama da pružaju otpor Nemačkoj (Jareb, 2014). Otuda se može objasniti američka diplomatska aktivnost usmerena specifično na srpske političke aktere, odn. aktere privržene vlasti u Beogradu, na jednoj, i inicijativa u američkoj štampi, koja je veličala ratne uspehe srpske vojske, na drugoj strani. Namera je bila poslati impulse srpskom narodu i funkcionerima u Jugoslaviji kako bi se kod različitih društvenih i političkih slojeva generisao otpor prema pristupanju Trojnom paktu. Sa zaoštravanjem međunarodne situacije, u jugoslovenskim diplomatskim krugovima počela je da se širi ideja da su SAD jedina sila koja će prevladati. Početkom 1939. god. o Sjedinjenim Državama govorilo se kao najmoćnijoj svetskoj državi koja nema nameru da se nalazi u izolacionizmu.[2] Jula iste godine, američki ambasador u Londonu, Džozef Kenedi, ostavio je impresivan utisak na jugoslovenskog poslanika. Pored toga što je pokazao zavidno poznavanje geopolitičkih događaja, izneo je pozitivne stavove o poverenju koje su američka i britanska vlada imale prema Beogradu; pohvalno se izrazio o Turskoj na temu Balkanskog saveza, sa namerom da opravda svrhu njegovog postojanja. Ovde se mora primetiti da je sa velikim uvažavanjem istakao vrline srpske vojske. Smatrao je da će se srpska vojska braniti ukoliko neko napadne ili pokuša da vojskom pređe njenu teritoriju (Krejić & Todorović, 2015). Jugoslovenski poslanik u Parizu, Božidar Purić, često je razgovarao sa američkim ambasadorom Bjulitom. Prema njegovim navodima sa sastanka iz septembra 1939, američki diplomata skoro uvek je započinjao bilateralne susrete sa „Kad će hrabri Srbi“.[3] Purić mu nije ostao dužan, odgovorivši mu „isto kada i Amerika“ kritikujući Ruzvelta što nije pomogao odbranu Francuske. Bjulit je uveravao Purića da će Amerika voditi rat do pobede, preporučujući da „se Srbi spreme“ za predstojeći sukob (Arhiv Jugoslavije, 371–5–301). Februara 1940. godine, ugledni predstavnik jevrejske zajednice u Jugoslaviji, David Albala, održao je više sastanaka na najvišem nivou u Vašingtonu. Pored razgovora sa Henrijem Morgentauom, Herijem Deksterom Vajtom, Albala je imao prilike da se sastane sa prvim savetnikom engleskog Poslanstva, Nevilom Batlerom. Predočio mu je stav da zapadne sile mogu da računaju na vojnu podršku Jugoslavije. Ističući problem oružja i nepostojeću nacionalnu koheziju, Batler je bio skeptičan prema učešću Jugoslavije na strani anglosaksonskih saveznika. Ova rasprava inicirala je Batlerovo pitanje o učešću hrvatskog naroda u ratu protiv Nemačke, ali je Albala tvrdio da Hrvati posmatraju Jugoslaviju kao svoju državu (Arhiv Jugoslavije, 371–5–488).
Diplomatska aktivnost Sjedinjenih Država pokazala je znake ogromnih amplituda u kratkom vremenskom periodu prema Beogradu početkom 1941. godine. Iako su od 1939. godine vodile politiku sprečavanja ulaska Jugoslavije u Trojni pakt, predsednik Ruzvelt januara 1941. godine bio je odlučan da izvrši diplomatski pritisak pod pretnjom da neće blagonaklono posmatrati ulogu Jugoslavije nakon rata u novom međunarodnom poretku (Hoptner, 1972). Kada je potpisan dokument o pristupu Trojnom paktu, SAD su blokirale jugoslovensko zlato, da bi odmah 27. marta obavestile javnost da razmatraju ukidanje te odluke (Arhiv Jugoslavije, 371–6–15). Nakon puča, krenuli su hvalospevi o srpskom junaštvu u američkoj javnosti. Potencirana je uloga srpskog naroda u prethodnom ratu protiv Nemačke sa ciljem da se osnaži antinemački sentiment u Jugoslaviji zarad pružanja otpora. Bez izuzetka, svi komentari u štampi i na radiju hvalili su „duh Srbije“ koja je u Prvom svetskom ratu izazvala divljenje celog sveta (Fotić, 1995). Njujork Tajms je 26. marta javio da „seljaci centralne Srbije i gorštaci Crne Gore marširaju prema svojim prestonicama u hiljadama zahtevajući oružje i uputstva za rat protiv Nemaca“. Ista novina opisala je državni udar „kao munju koja je prosvetlila pejzaž“ i prenela izjavu senatora Pepera „koji smatra da se jugoslovenski prevrat može pripisati nedvosmislenom i hrabrom stavu SAD…da podrže borbu za ljudske slobode“. Članak Njujork Tajmsa 27. marta, pod naslovom Upset in the Balkans (Prevrat na Balkanu), istakao je procenu da su „Hrvati manje odlučni u svom suprotstavljanju Hitleru nego što su to Srbi“. Čikago Dejli Njuz je upoređujući Hrvate i Srbe zaključio da su „Hrvati više demokratski orijentisani nego totalitarno i više pacifisti dok se žilavi Srbi odlikuju borbenošću“ (Nenadović, 1987).
U prethodnom ratu Srbija i SAD nalazile su se na istoj strani, bilo je prirodno da američka diplomatija izveštava o srpskim ratnim uspesima ostvarenim protiv zajedničkog neprijatelja. Kako bi ojačale poziciju antiosovinskog bloka na Balkanu, Sjedinjene Države vodile su javnu diplomatiju u Jugoslaviji potencirajući zajedničku istoriju koju su delile sa Srbijom. Projektovale su istorijski narativ srpske vojne tradicije „diplomatijom sećanja“ kako bi uticale na jugoslovensku spoljnopolitičku orijentaciju tokom pristupanja Trojnom paktu, kao i nakon državnog udara.
[1] Džejkob Hoptner nam iznosi detalje sastanka ministra spoljnih poslova Velike Britanije, Entonija Idna i opunomoćenog poslanika u Beogradu, Ronalda I. Kembela, održanog u Kairu 1941. godine. Razmatrajući kako da Britanija podstakne Jugoslaviju da postane deo otvorenog saveza sa Londonom i Vašingtonom, podvučeno je da je Beograd imao velikih poteškoća u održanju nacionalnog jedinstva jer „Srbi su za saveznike ali su Hrvati, koji se nalaze blizu granice sa Reichom, za Nijemce“, Jacob B. Hoptner, nav. delo, str. 217. Tasovac opisuje posetu poslanika Artura B. Lejna Zagrebu juna 1939. Tom prilikom on je izvestio Stejt department o hrvatskoj ogorčenosti prema Beogradu i „ukoliko se Jugoslavija svrsta uz Francusku i Britaniju, da će Hrvati ići sa Osovinom“, Ivo Tasovac, nav.delo, str. 36.
[2] Tadašnji jugoslovenski poslanik u Parizu, Božidar Purić, obavestio je Poslanstvo u Vašingtonu o razgovoru sa američkim ambasadorom u Francuskoj, tokom kojeg mu je Bjulit odsečno naznačio da „u Evropi može da izazove rat ko hoće, ali Amerika zadržava (pravo) da ga završi“ (Krejić & Todorović, 2015).
[3] Misli se na poziv na oružje, prim.a.
O autoru:
Boban Marjanović, rođen u Nišu 1981. godine. Završio je gimnaziju „Svetozar Marković“ u Nišu, nakon čega je studirao na Pravnom fakultetu (III godina studija). Radno iskustvo u oblasti knjigovodstvenih poslova.
Diplomirao je na departmanu za Istoriju na Filozofskom fakultetu u Nišu (2013 – 2018), a 2019. diplomirao na medjunarodnim master studijama SAD na Fakultetu političkih nauka u Beogradu.
Jedan je od osnivača Centra za ekonomsku istoriju (CEI) Instituta ekonomskih nauka u Beogradu. Trenutno je na doktorskim studijama Fakulteta političkih nauka u Beogradu, gde poslednje dve školske godine sarađuje kao demonstrator–saradnik na predmetima Savremena politička istorija, Politička istorija Jugoslavije i Istorija spoljne politike Srbije.
Oblasti interesovanja: spoljna politika i istorija Sjedinjenih Američkih Država, ekonomska istorija, nacionalna i opšta istorija, nauka i teorije međunarodnih odnosa, velike strategije i globalni ekonomski sistemi.
