Amerikanci odlikovani od strane Kraljevine Jugoslavije
- Šira tematska oblast: Odnosi Srbije i SAD u periodu između dva svetska rata
- Naslov projekta: Nevidljive veze – naučni, kulturni, prosvetni i društveni odnosi Srbije (Jugoslavije) i SAD u međuratnom periodu
Na samom početku, autori čitaocima duguju upozorenje: naslov teksta donekle obmanjuje. Naime, većina „Amerikanaca“ odlikovanih od strane Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca / Kraljevine Jugoslavije su ustvari srpskog, tj. jugoslovenskog porekla. Iako se u najvećem broju slučajeva radi o državljanima Sjedinjenih Američkih Država, politika dodeljivanja odlikovanja Kraljevine u međuratnom dobu uglavnom se ograničila na pripadnike jugoslovenske emigracije. Koji su motivi i uzroci takvog pristupa, pokušaćemo da saznamo upravo kroz ovaj tekst, analizirajući primere i obrazloženja za priznanja i odlikovanja dodeljena između dva svetska rata. Autori se tematski ovim tekstom nadovezuju na prethodni, koji se bavio manje poznatim pripadnicima srpske emigracije – neke od pomenutih ličnosti se čak i prepliću. U tom smislu, ova dva rada se mogu posmatrati kao jedinstvena celina koja oslikava priču o značajnim Srbima u SAD u prvoj polovini dvadesetog veka, i njihovim vezama sa otadžbinom.
Kraljevina SHS, odnosno Kraljevina Jugoslavija, dodeljivala je više različitih odlikovanja. Najviši od njih je bio Orden Svetog kneza Lazara, rezervisan isključivo za vladare i naslednike prestola. Orden Karađorđeve zvezde, u četiri stepena, ustanovljen je u ranijem periodu postojanja srpske državnosti, na stogodišnjicu Prvog srpskog ustanka, 1904. godine. Orden Belog orla je, od uvođenja 1883. pa do 1898. bio najviši orden Kraljevine Srbije. Nova država ustanovila je i nova odlikovanja. Orden Jugoslovenske krune je ustanovio 1930. kralj Aleksandar, u spomen promene zvaničnog imena Kraljevine.
Postojali su još i Orden Svetog Save, Medalja za vojničke vrline, zlatna i srebrna Medalja za građanske zasluge, zlatna i srebrna Medalja za hrabrost (1913), zlatna i srebrna Medalja za revnosnu službu, kao i zlatna i srebrna Medalja za unapređivanje poljoprivrede. Poslednje odlikovanje Kraljevine, Ratni krst 1941, ustanovio je kralj Petar Drugi kada se već nalazio u izbeglištvu, septembra 1943. godine. Pored toga, Kraljevina je dodeljivala i spomenice, i to: Medalju za spomen na povlačenje srpske vojske preko Albanije (tzv. Albanska spomenica); Spomenicu za rat oslobođenja i ujedinjenja 1914 – 1918. godine; Medalju za spomen na dvadeset petu godišnjicu oslobođenja Južne Srbije; kao i Spomenicu na borbe za oslobođenje severnih krajeva Jugoslavije 1918 – 1919. Pored zvaničnih, državnih ordenja, značajna odlikovanja dodeljivala su i udruženja, poput Crvenog krsta i Udruženja vojnih invalida.
U prvom periodu nakon Velikog rata, odlikovanjima nove države – Kraljevine Srba, Hrvata i Slovenaca, nagrađivani su američki građani koji su pomagali Srbiju u ratnom naporu, kao i oni koji su podržavali i promovisali ratne ciljeve proklamovane Niškom deklaracijom – među kojima je najvažnije bilo ujedinjenje južnoslovenskih naroda. Najveći broj odlikovanja pripao je srpskoj emigraciji, koja je u vreme rata pored pomoći u medicinskim sredstvima, odeći i novcu, uzela učešća i u ratnim operacijama, kroz organizovanje i slanje dobrovoljaca. Poznato je da je Mihajlo Pupin imao značajnu ulogu u organizovanju diplomatske, humanitarne, pa i vojne pomoći Srbiji. Pored onih koji su prešli hiljade morskih milja da bi se borili na strani otadžbine protiv nadmoćnog neprijatelja, Kraljevina je odavala priznanje i onima koji su se za srpske interese i ratne ciljeve borili u pozadini fronta: u diplomatiji, prikupljanju pomoći i humanitarnom radu, kao i ostvarivanju uticaja na američko javno mnjenje.
U jednoj od prvih dodela odlikovanja, jula 1919. godine, odlikovani su Ordenom Svetog Save Simo Mamula, Nikola Grahovac, Nikola Knežević i dr Ante Biankini. Biankini je bio predsednik Jugoslovenskog odbora SAD-a u Čikagu i izdavač lista Jugoslovenska zastava, a sačuvan je i njegov telegram zahvalnice: „Zahvaljujem se na neočekivanoj počasnoj vesti o mom odlikovanju, koga smatram priznanjem za vernu misao o oslobođenju i ujedinjenju, kao i doslednom držanju jugoslovenske svesti u SAD“. Ovakav pravac govori da je novoj Kraljevini bilo izuetno bitno da nagradi jugoslovenska osećanja i zalaganja za ujedinjenje među emigracijom, te da zauzme kurs izgradnje nove države i u odnosu prema svojim sunarodnicima u inostranstvu, a u tu svrhu je stavljena i politika dodele odlikovanja. Sa druge strane, neki pripadnici srpskog iseljeništva su negodovali zbog odlikovanja dr Biankiniju i smatrali su ga nezasluženim.
Srpsko društvo Crvenog krsta je takođe verovalo da je potrebno da se dodeljivanjem medalja oduži onima koji su pomagali Srbiji u ratu. Na predlog Miloša Trivunca, profesora Univerziteta u Beogradu i počasnog predsednika Glavnog odbora Srpske narodne odbrane (SNO) u Njujorku, Crveni krst je odlikovao članove Glavnog odbora i pojedine članove mesnih odbora u SAD srebrnim i bronzanim medaljama. Među predloženima je ponovo bio Nikola Knežević, predsednik Glavnog odbora SNO u Njujorku. Ipak, nakon tekstova u Politici i izveštaja o finansijskim proneverama u časopisu Srbobran, Srpsko društvo Crvenog krsta je smatralo Kneževićev orden problematičnim, te je aprila 1920. zatražilo da se odlikovanje ne uruči. Društvo Crvenog krsta nove države odlikovalo je 1927. godine Marka Benderića, trgovca iz Arizone, za patriotski rad tokom Svetskog rata.
U poratnom periodu, preko Atlantika su iz nove države stizale i Albanske spomenice. Jedan od primera je Mihailo B. Kulić, koji je odmah nakon rata pošao u SAD radi školovanja. Slanje ovakvih odlikovanja ipak nije išlo lako. Rat je pokidao veze i kontakte, a emigranti često nisu bili u vezi ni sa diplomatskim predstavništvima Kraljevine, ni sa iseljeničkom organizacijama. Tako su Kulića tražili više od tri meseca ali bez uspeha – čak ni Međunarodni srpski obrazovni komitet (eng. International Serbian Educational Committee) sa sedištem u Njujorku nije imao informacije o njemu, iako se formalno nalazio pod njihovim patronatom
.
Da su posledice Velikog rata imale uticaj na politiku odlikovanja i u narednoj deceniji pokazuje dopis kojim je srpski konzul u San Francisku, D. Stanojević, 8. januara 1924. godine zatražio od Poslanstva u Vašingtonu da mu se hitno pošalje „predlog za odlikovanja u Kaliforniji naših i amerikanskih građana“. Stanojević je zatražio da ne bude mnogo predloženih, jer je smatrao da će vlada to odbaciti – već da to budu samo oni „koji u istinu zaslužuju“. On takođe apeluje da se ne zaborave „amerikanski novinari, koji su se najviše istakli, i gospođe koje su radile i rade za Crveni krst“. Humanitarna pomoć i propagandna delatnost očigledno su imale veliku ulogu za ostvarenje ciljeva oslobođenja i ujedinjenja u očima tadašnje jugoslovenske diplomatije.
Orden Svetog Save, koji se dodeljivao za zasluge na polju kulture, narodne prosvete, nauke, javnih službi i Crkve, kao i za zasluge prema Kralju, državi i naciji, dobijali su tokom godina trgovci uglavnom srpskog porekla zaslužni za pomoć Jugoslaviji. Među istaknutima se nalaze: Mile Mrvoš, Janko Vukobratović, Mihajlo Dučić (kasnije predsednik SNO; a inače rođak Jovana Dučića iz grada Geri u Indijani – gde je veliki pesnik i boravio od 1941. do smrti 1943. godine), Tribo Bjelajac, Krsto Bratić, Boža Lalić, Avra Mamula. Među odlikovanima se nalazi i veliki broj sveštenika Srpske pravoslavne crkve: Jovan Smiljanić, Matija Stijačić (koji se nakon decenija službovanja u SAD vratio u Jugoslaviju 1935. godine i preuzeo rukovođenje parohijom u Smiljanu – rodnom mestu Nikole Tesle, da bi ga u aprilu 1941. godine ubili hrvatski nacisti), Marko Komnenović, Petar Stojačić, Danilo Kozomora i Dušan Trbuhović (takođe iz Gerija u Indijani).
Među nosiocima jugoslovenskog ordena nalazi se i Stevan Babić, član Jugoslovenskog komiteta za Univerzitet u Pitsburgu, odlikovan jedanaest godina nakon ujedinjenja, u decembru 1929. godine. Takođe je predložena i dodela odličja licima koja su učestvovala u podizanju Jugoslovenskog doma u Indijanapolisu, ali do toga po svemu sudeći nije došlo.
Kao što je primetno, nosioci odlikovanja su uglavnom bili srpskog porekla. Zbog državne politike podsticanja jugoslovenskog jedinstva, planirano je da se po nacionalnom ključu odlikuju i određeni Slovenci – a problem sa kojim su se suočile diplomatske misije bio je pronalaženje zaslužnih. Na kraju je napravljen spisak od osam imena, ali se činilo da ove ličnosti nisu imale zasluga ni tokom rata, ni u procesu ujedinjenja. Tako je, na primer, u jednoj depeši predloženi Vladimir Predović ocenjen kao „osrednje imućan“ i kao neko ko „nikada ništa naročito nije učinio za državnu (ni slovenačku) stvar“, a predloženi Franjo Košmerl kao „nepoznat u slovenačkoj koloniji u Čikagu kao patriota i napredan čovek“.
Postoje i obrnuti slučajevi, kada su se jugoslovenske diplomatske misije angažovale na dobijanju stranih priznanja za naše sunarodnike. Zabeležen je primer Jovana Vukmanovića, koji je učestvovao u Velikom ratu kao podoficir u Američkim ekspedicionim snagama u Evropi, od 18. septembra 1917. do 13. marta 1919. godine. Tadašnji američki ministar vojni, Njutn Bejker, obećao je najviše vojničko odlikovanje svim učesnicima rata, međutim Vukmanović ga nije dobio. On je pokušao preko jugoslovenskog poslanstva da izdejstvuje ovu zaslugu 1926. godine, da bi nakon nekoliko meseci u poslanstvo stigla potvrda iz vojnog odeljenja u Vašingtonu da će zaslužni vojnik srpskog porekla dobiti svoje odličje.
Ponekad bi odlikovanja izazvala i probleme u određenim iseljeničkim krugovima. Zabeležen je slučaj iz grada Omaha u saveznoj državi Nebraska, kada je došlo do pobune u iseljeničkoj koloniji zbog odlikovanja Mitra Plećaša i Mihajla Markovića. Sveštenik David Popović izvestio je poslanstvo o razdoru u koloniji i predložio povlačenje odličja kako ne bi dolazilo do daljih problema. Popović piše da „izbor nije bio zgodan i po volji našem narodu u Omahi. Osim toga mentalitet naših ljudi ovde je dosta primitivan. Oni ne mogu da shvate da odlikovanje njihovih prvaka znači i odlikovanje kolonije. Naprotiv, smatraju da je odavanje priznanja nekolicini potcenjivanje svih ostalih“. Kraljevina Jugoslavija, koliko je poznato, ipak nije našla za shodno da zbog ovog incidenta odlikuje i oda priznanje svim pripadnicima srpske zajednice u Omahi.
Koji je, dakle, bio cilj jugoslovenske politike odlikovanja u Sjedinjenim Državama? Pre svega, odavanje počasti zaslužnima za podržavanje ratnih napora i ciljeva Srbije, a zatim i stvaranje jugoslovenskog jedinstva i promocija nove države. Postavlja se pitanje zašto Jugoslavija nije našla za shodno da bolje izgradi odnose sa SAD kroz dodeljivanje odličja istaknutim Amerikancima, bili to politički odlučioci ili visoki oficiri koji su se borili u ratu u Evropi, pa makar to ne bilo direktno na Balkanskom frontu.
Ministarstvo je odabralo put koji je i zacrtan u jednom od arhivskih dokumenata iz 1927. godine, da se i u spoljnopolitikom naporu oslanjaju na ljude našeg porekla. Objašnjenje iz tog dokumenta prenosimo u celosti, sumirajući na taj način celokupan pristup Ministarstva inostranih dela i Kraljevine uopšte, u pogledu dodele odličja: „Ministarstvo potpuno poima značaj odlikovanja naših ljudi u emigraciji, koji u ovakvom aktu priznanja vide da nisu zaboravljeni i da otadžbina vodi računa o njihovom radu i onda kada se nalaze u dalekoj tuđini.
Ovim se, nema sumnje, postizava mnogo: naš svet se oseti jače vezan za svoju domovinu, i sprečava se asimilacija. Ali predlozi za odlikovanje moraju biti najsavesnije ispitani. U interesu ugleda države, bolje je kad kada, da odlikovanje ne dobije i onaj koji ga zaslužuje, nego li da ga ponesu i oni koji su nedostojni. Odlikovanje, pored akta priznanja, treba da ima za cilj da odlikovanog još više podigne u očima javnog mnjenja zemlje u kojoj on živi.“
O autoru:
Aleksandra Kolaković (Čačak, 1980) je naučni saradnik u Institutu za političke studije u Beogradu. Doktorirala je na Filozofskom fakultetu u Beogradu (2015). Usavršavala se u Francuskoj (stipendista Vlade Francuske, L’Université Paris I Panthéon Sorbonne, 2010) i Nemačkoj (gostujući istraživač, Georg Eckert Institute for International Textbook Research, 2016). Do sada je objavila jednu monografiju, preko 40 naučnih radova na srpskom, engleskom i francuskom jeziku, autor je dva udžbenika istorije i jednog leksikona. Rukovodilac je zajedničkog projekta bilateralne saradnje u oblasti nauke ( Université Paris-Sorbonne Paris IV i Institut za političke studije), član British Association for Slavonic and East European Studie, Muzejskog društva Srbije i mreže France Alumni. Govori engleski i francuski, a služi se nemačkim jezikom.
Dejan Bursać (Apatin, 1987) je istraživač – saradnik u Institutu za političke studije u Beogradu, gde radi od 2013. godine. Objavio je više od 30 radova i drugih priloga u naučnim časopisima i zbornicima u zemlji i inostranstvu. Često je angažovan kao gostujući predavač iz oblasti političkih nauka. Doktorand je na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu, gde je završio osnovne i master studije. Alumnista Mreže škola političkih studija Saveta Evrope; Evropskog fonda za Balkan; Robert Boš Fondacije. Član naučnog odbora naučne konferencije Politics & Society, Univerziteta Lučijan Blaga u Sibiuu. Govori engleski, služi se nemačkim jezikom.
