U senci Pupina i Tesle
Istaknuti srpski iseljenici u SAD između dva svetska rata
- Šira tematska oblast: Odnosi Srbije i SAD u periodu između dva svetska rata
- Naslov projekta: Nevidljive veze – naučni, kulturni, prosvetni i društveni odnosi Srbije (Jugoslavije) i SAD u međuratnom periodu
Kada se danas govori o poznatim Srbima koji su živeli i stvarali u Sjedinjenim Državama kroz istoriju, većina ljudi pomisli na Nikolu Teslu i Mihajla Pupina. Dela ova dva velikana su pomalo zasenila istorijsko i društveno sećanje na značajan broj Srba koji su ostavili trag u američkom društvu, naročito u dinamičnom i haotičnom periodu nakon Velikog rata. Među uglednima je bilo profesora, naučnika i poslovnih ljudi, koji čine zaboravljeno nasleđe srpsko-američkih veza. Pored Poslanstva Kraljevine SHS (Jugoslavije) u Vašingtonu, kao i konzulata u Čikagu i Njujorku, presudan značaj za oblikovanje američko-srpskih odnosa imali su upravo ovi istaknuti pojedinci.
Srpska emigracija u SAD je započela već u ranom 19. veku: u tom periodu, jedan broj pomoraca iz Crne Gore (naročito Boke), Dalmacije i Hercegovine naselio se mahom u južnim državama – Luizijani, Misisipiju, Alabami. Potom je industrijalizacija američkog severoistoka polovinom istog veka privukla značajniji talas migracije, te se srpske zajednice mogu naći u Klivlendu, Čikagu, Njujorku, Filadelfiji. Ponovo se uglavnom radi o Srbima iz Austrougarske, koja je bila bolje saobraćajno povezana sa „novim svetom“ i u kojoj su prilike za emigraciju bile kudikamo povoljnije (svoje putešestvije od rodnog Banata, preko Praga i Hamburga, pa do Njujorka odlično opisuje Mihajlo Pupin u Pulicerom nagrađenoj autobiografiji „Sa pašnjaka do naučenjaka“). Paralelno sa severoistokom, Srbi su privučeni i na krajnji zapad američkog kontinenta – pre svega zlatnom groznicom, te se useljenici našeg porekla u tom periodu mogu naći u Kaliforniji, ali i u drugim rudarskim državama, poput Montane.
Tačan broj Srba u SAD u ovom periodu je teško proceniti, budući da su useljenici često klasifikovani po zemlji porekla, a ne po nacionalnosti. Popis iz 1910. godine je zabeležio da u Americi živi 16 676 Srba iz Austrougarske, 4 321 iz Srbije i 3 724 iz Crne Gore: ukupno nešto manje od 25 hiljada – ali, kao što je naglašeno, taj broj je verovatno mnogo veći. U periodu između dva svetska rata srpska emigracija je već u značajnoj meri integrisana u američko društvo. Paralelno, američko-jugoslovenski diplomatski (i društveni) odnosi su u uzletu, umnogome zahvaljujući brojnim istakntuim pojedincima našeg porekla, koji su zasnivali i održavali veze između dve udaljene, ali prijateljske zemlje. Kroz ovaj tekst ćemo ukratko predstaviti aktivnosti i živote nekih od njih, onako kako ih je zabeležila arhivska građa, kako bismo ilustrovali snagu i dinamiku tih veza.
Jedan od najistaknutijih Srba tog perioda bio je Vaso Trivanović, šef odeljenja za međunarodne odnose Odbora nacionalne konferencije industrije (eng. The National Industrial Conference Board), sa sedištem u Njujorku. Ova organizacija, praktično udruženje industrijalaca, nastala je 1916. godine, kao protivteža radničkim nemirima koji su potresali SAD početkom veka, sa ciljem nalaženja odgovora na rastuće negativan odnos javnosti prema krupnom kapitalu. Organizacija inače postoji i danas, ali se transformisala u istraživačku ustanovu i predstavlja izuzetno pouzdan izvor za ekonomske trendove i statistike. Trivanović postaje poznat široj američkoj javnosti u osvit Drugog svetskog rata, objavivši dve studije. Prva je bila „Ekonomski razvoj Nemačke pod nacional-socijalizmom“ (eng. Economic Development of Germany Under National Socialism), u kojoj je izneo argumente protiv tada popularnog Hitlerovog „ekonomskog čuda“, pokazujući da je ono postignuto uništavanjem slobode industrije i radnika, a da se ekonomska samodovoljnost Nemačke pokazala nemogućom, budući da je spoljni dug enormno porastao. Međutim, u javnosti je više odjeknula knjiga „Mašine ili hleb“ (eng. Crankshafts or Bread), detaljna studija komunističke ekonomije, izrađena nakon Trivanovićeve šestonedeljne studijske posete Sovjetskom Savezu. On je 1938. boravio u toj zemlji kao istraživač Odbora nacionalne konferencije industrije, sa ciljem da uspostavi veze sa sovjetskim ekonomistima i ispita tamošnji privredni model, naročito u kontaktu sa Centralnim statističkim odborom i Državnom komisijom za planiranje. Neposredno nakon početka rata, Trivanović napušta Odbor i postaje pisac i novinar, pre svega angažovan kao urednik srpsko-hrvatske međunarodne redakcije radio programa kuće CBS (CBS).
Trivanović je, kao mnogi drugi iseljenici, bio Prečanin: sestrić braće Pribićević i brat od ujaka novinara i publiciste dr Stojana Pribićevića (sina političara Svetozara Pribićevića), koji je veći deo života proveo takođe u emigraciji. Upravo Trivanović i Pribićević, zajedno sa nekoliko istaknutih iseljenika (pisac Luj Adamič, član vlade u izbeglištvu Sava Kosanović) dolaze u žestok javni sukob sa ostatkom politički aktivne emigracije od 1942. godine. Naročito su se sukobili sa redakcijom Srbobrana, časopisa Srpske narodne odbrane u Americi, koji je okupljao većinu rodoljubive emigracije. Naime, Trivanović i saradnici su se javno svrstali kao protivnici Jugoslovenske vojske u otadžbini generala Dragoljuba Mihailovića, upravo nakon Pribićevićevog boravka u Jugoslaviji pod okupacijom, te izveštaja koje je slao od 1942. do 1944. godine. Do kraja života, Trivanović je posvetio svoj publicistički rad u iseljeništvu objavljujući knjige protiv četničkog pokreta, optužujući ih za razbijanje jugoslovenskog jedinstva i pasivnost u borbi protiv okupatora.
Među srpskim iseljenicima u Detroitu je živeo Nikola Trbojević, mašinski inženjer i sestrić Nikole Tesle – naime, njegova majka Angelina bila je najstarija Nikolina sestra. Kao i njegov ujak bavio se naukom i značajno doprineo industrijskom razvoju SAD. Nakon školovanja u Budimpešti i rada u Mađarskim državnim poštama, dobija stipendiju za post-diplomske studije u SAD, i to u pravo vreme: u proleće 1914. godine. Patentirao je 68 pronalazaka tokom života, najviše u automobilskoj industriji. Trbojevićeva istraživanja na usavršavanju rada motora u fabrici Ford, postala su poznata i u Jugoslaviji 1937. godine, a tadašnji jugoslovenski ambasador u SAD Konstantin Fotić je nastojao da se sastane sa njim i omogući da njegova istraživanja postanu korisna i u Kraljevini Jugoslaviji. Inače, Nikola Trbojević je bio oženjen Amerikankom i živeo je potpuno izdvojeno od kolonije jugoslovenskih iseljenika, potpuno posvećen naučnom radu. Vrlo brzo se asimilovao i javno nastupao kao Nikolas Terbo (Nicholas J. Terbo). „Sva nova američka kola primenjuju njegove rezultate“ oduševljeno piše u Izveštaju Poslanstva upućenom juna 1937. godine Ministarstvu inostranih poslova, ali se i dodaje da je kroz jedan neformalni razgovor jugoslovenski diplomata saznao da Trbojević trenutno radi na patentu koji bi umanjio količinu izgradnje čelika u motoru, što bi uticalo na smanjenje težine i nižu cenu. U izveštaju još piše da se „velike automobilske industrije u Detroitu živo zanimaju za njegov rad i omogućuju mu sve vrste eksperimenatisanja“. Uporedo je Ministarstvo vojske i mornarice Kraljevine Jugoslavije nastojalo da Trbojević „omogući korišćenje njegovih pronalazaka i od strane naše države i naših industrijskih preduzeća“. Nije poznato da li je do koristi Jugoslaviji od ovih pronalazaka došlo, ali se Trbojević odužio domovini nakon smrti svog ujaka Nikole Tesle, kada se postarao da većina zaostavštine velikog naučnika nađe put do Teslinog muzeja u Beogradu, gde se nalazi i danas. Trbojević je umro u SAD 1973. godine.
Jedan od najživopisnijih srpskih iseljenika tog vremena bio je Milomir Ilić, koji je, pored političkih veza, zakoračio i u svet filmske umetnosti. Na početku aprilskog rata, 8. aprila 1941. godine, jugoslovenski konzulat iz Čikaga upućuje dopis Poslanstvu Kraljevine u Vašingtonu sa predlogom da se podrže aktivnosti Milomira Ilića radi prikupljanja dobrotvornih sredstava za pomoć napadnutoj Jugoslaviji, u saradnji sa iseljeničkim organizacijama na Pacifiku, a po modelu koji je već primenjivala Grčka sa svojom emigracijom. U dopisu se smatra da Ilić „ima dobre veze sa Holivudskim svetom, kao npr. sa g. Šenkom (20th Century Fox), sa L. B. Majerom (M.G.M. Studios) i sa Braćom Vorner (Warner Bros)“. Ilić, inače poreklom iz Kragujevca, bio je jedan od prvih jugoslovenskih diplomata u SAD. On je 1920. primio dužnost od Mihajla Pupina i bio sekretar Poslanstva u Vašingtonu, a potom je prešao u konzulat u San Francisku. Nakon diplomatske karijere je ostao u SAD gde je radio u javnoj službi, i to kao inspektor Narodnih banaka Ministarstva finansija SAD (od 1933. do 1939). Kroz svoju karijeru Ilić je upoznao brojne ugledne ličnosti iz javnog života. Njegova supruga je bila američka glumica Ketlin Kliford Ilić (Kathleen Clifford Illitch), te se preko nje povezao sa moćnim ljudima iz filmske industrije. Zabeleženo je da je Ilić boravio u Beogradu u leto 1939. godine, i to kao gost princa Pavla Karađorđevića i Dragiše Cvetkovića, sa kojim je bio u istoj klasi na Beogradskom univerzitetu 1912. godine. Iako su živeli u Kaliforniji do kraja života, Ilić i njegova supruga su sahranjeni u Beogradu.
Naročit ugled u Čikagu između dva rata uživao je profesor srpskog porekla, Džon Zavetina (John A. Zavetina), vanredni profesor pravne istorije na Univerzitetu Lojola. Bio je poznat u američkoj javnosti zbog javne odbrane demokratskog sistema i demokratskih vrednosti, a takođe je držao javna predavanja o Jugoslaviji. Notirano je nekoliko ovakvih predavanja koja je organizovao jugoslovenski konzulat u Čikagu, a takođe je zabeleženo da su predavanja vrlo uspela i dobro posećena. Tadašnji izveštaji kažu da je prof. Zavetina „umeo slušaoce da zainteresuje za teškoće našeg problema i ubedi o ljubavi za slobodu i demokratiju koja je tako duboko ukorenjena u našem narodu“.
Arhivska građa takođe beleži aktivnosti Jovana Kneževića, Srbina poreklom iz Zagreba, koji je bio urednik lista Jedinstvo u Los Anđelesu. Knežević je pokušavao da uđe u konzularnu službu američkog Stejt Departmenta i da za to dobije preporuku jugoslovenskog Poslanstva. Jugoslovenska strana se nadala da će to angažovanje „biti dobro i za našu narodnu stvar“. Knežević je prikupio preporuke nekoliko senatora i uglednih ljudi iz Kalifornije i verovalo se da će uspeti u naumu, ali nažalost nije zabeležen ishod njegovog poduhvata.
Dokumenti jugoslovenskih diplomatskih misija beleže još nekoliko poznatih i društveno aktivnih Amerikanaca srpskog porekla koji su održavali aktivne veze sa otadžbinom: Henry Suzalle (predsednik Univerziteta u Vašingtonu), Vaso Čuković (eng. Chukovich, koji je zabeležen samo kao „jedan od najbogatijih useljenika“, a koji je ustvari bio važan član kockarskog podzemlja u Denveru), prof. P. Radosavljević (profesor pedagogije na Univerzitetu Njujork), prof. M. Stanojević (profesor na Kolumbija Univerzitetu), K. Joksimović („nacionalni radnik i rezervni kapetan“), S. Mamula („Srbin iz Like i nacionalni radnik“), Mile Radaković (trgovac iz Ilinoja, poreklom iz Like, koji je „zbog razgranatih trgovačkih veza“ bio izuzetno uticajan među srpskom i jugoslovenskom emigracijom). Svi ovi ljudi deo su šarenolikog mozaika američkih Srba koji su predstavljali most između stare i nove otadžbine. Ove veze su, međutim, bar na zvaničnom nivou, drastično prekinute Drugim svetskim ratom – prvobitno previranjima u samoj emigraciji, a zatim i talasom novih useljenika: bivših pripadnika Jugoslovenske vojske u otadžbini i drugih političkih emigranata koji su se sklonili od komunističkog režima – te je tako i karakter srpske emigracije vrlo brzo zadobio epitet „neprijateljski“ u novoj jugoslovenskoj državi.
O autoru:
Aleksandra Kolaković (Čačak, 1980) je naučni saradnik u Institutu za političke studije u Beogradu. Doktorirala je na Filozofskom fakultetu u Beogradu (2015). Usavršavala se u Francuskoj (stipendista Vlade Francuske, L’Université Paris I Panthéon Sorbonne, 2010) i Nemačkoj (gostujući istraživač, Georg Eckert Institute for International Textbook Research, 2016). Do sada je objavila jednu monografiju, preko 40 naučnih radova na srpskom, engleskom i francuskom jeziku, autor je dva udžbenika istorije i jednog leksikona. Rukovodilac je zajedničkog projekta bilateralne saradnje u oblasti nauke ( Université Paris-Sorbonne Paris IV i Institut za političke studije), član British Association for Slavonic and East European Studie, Muzejskog društva Srbije i mreže France Alumni. Govori engleski i francuski, a služi se nemačkim jezikom.
Dejan Bursać (Apatin, 1987) je istraživač – saradnik u Institutu za političke studije u Beogradu, gde radi od 2013. godine. Objavio je više od 30 radova i drugih priloga u naučnim časopisima i zbornicima u zemlji i inostranstvu. Često je angažovan kao gostujući predavač iz oblasti političkih nauka. Doktorand je na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu, gde je završio osnovne i master studije. Alumnista Mreže škola političkih studija Saveta Evrope; Evropskog fonda za Balkan; Robert Boš Fondacije. Član naučnog odbora naučne konferencije Politics & Society, Univerziteta Lučijan Blaga u Sibiuu. Govori engleski, služi se nemačkim jezikom.
