Jugoslovensko-američki odnosi u deceniji koja je prethodila raspadu
Tačno 10 godina pre nego što će formalno započeti raspad Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije (SFRJ), predsednik Sjedinjenih Država postao je Ronald Regan. Četrdeseti predsednik SAD, ostaće upamćen ne samo kao glumac koji je postao predsednik, veći po njegovoj političkoj zaostavštini neoliberalne ekonomske politike i strože kontrole kada su u pitanju donacije i krediti trećim državama, kao i specifičnoj spoljnopolitičkoj orijentaciji prema Sovjetskom savezu. Imajući to u vidu, cilj ovog teksta je da ispita odnos SAD prema SFRJ za vreme dva mandata Regana (1981-1989) i dela prvog mandata Džordža Buša Starijeg (1989-1991) i pruži osvrt na ključne činioce bilateralnih odnosa dve države.
Sa ove strane Atlantskog okeana, Jugoslavija je dekadu započela bez svog višedecenijskog doživotnog predsednika republike – Josipa Broza Tita. U takvoj konstelaciji odnosa, nakon što su jugoslovensko-američki odnosi doživeli vrhunac za vreme Džimija Kartera, koji je ujedno i poslednji predsednik koji je posetio Jugoslaviju, donekle je bilo i logično očekivati promenu u odnosima, barem dokle novo rukovodstvo ne zasluži poverenje administracije u Vašingtonu. S druge strane, Karterova poseta, koja je usledila nakon smrti Tita, predstavljala je poruku novim vlastima da Amerika stoji iza Jugoslavije (Mišić, 2022). Međutim, iako bilateralni odnosi dve države tokom 1980-tih nisu bili poput odnosa iz 1950-ih, 60-ih i 70-ih godina, ideja ovog teksta je da prikaže da su oni i dalje bili jako dobri i na visokom nivou, ali i da ukaže na promene koje su se desile u poslednjoj deceniji pre raspada SFRJ.
Četiri ključne determinante bilateralnih odnosa tokom 1980-tih
Ekonomski problemi u Jugoslaviji na jednoj, a finansijska i razvojna pomoć od SAD na drugoj strani, predstavljaju ključne odrednice bilateralnih odnosa kasnih 1970-ih i tokom 1980-ih godina. Naime, do polovine 1970-ih Jugoslavija je učetvorostručila svoj spoljni dug, dok je isti dug udvostručen do 1982, dostigavši 20 milijardi dolara, što je navelo Džona Lempija (John Lampe) da ekonomsku politiku ovog perioda jugoslovenske istorije nazove „nepromišljenim trošenjem“ (Lampe 2000, 321–22). Jugoslavija je u poslednjoj deceniji svog postojanja bila potpuno zavisna od američke pomoći bez koje ne bi mogla da održava svoju privredu niti servisira spoljni dug. To potvrđuju i neka od istraživanja koja dokazuju da su ekonomski razlozi igrali važnu ulogu pri dodeli razvojne pomoći u vreme Reganove administracije (Lebovic 1988). SAD kao poverilac i „slamka spasa“ za Jugoslaviju (Lampe2000, 275) počele su da uviđaju da je sve manje nade za SFRJ da prevaziđe ekonomsku krizu. Na kraju krajeva, jugoslovenski model samoupravljanja pokazao se kao nemoćan da obezbedi ekonomsku stabilnost zemlji (Lydall 1986, 191). Kada na to dodamo i procene Nacionalne obaveštajne službe koja je 1983. svoj izveštaj naslovila sa „Jugoslavija: Nadolazeća kriza“, najavljujući ekonomski zastoj i etničke tenzije (Stokes 2008, 173), postalo je jasno da će SFRJ teško opstati uprkos svoj dotadašnjoj pomoći SAD. Dubinu ekonomske krize pokazuje i činjenica da vlada Milke Planinc (1982-1986) nije uspela da implementira Dugoročni program ekonomske stabilizacije, dok su istovremeno devizne rezerve Narodne banke Jugoslavije u velikoj meri bile iscrpljene vraćanjem kamata i glavnica kredita dobijenih ranijih decenija (Barać 2012). Onog trenutka kada su SAD shvatile da decenije ulaganja u Jugoslaviju imaju realan scenario u dezintegraciji zemlje, promenila se i percepcija kao i odnosi dveju zemalja.
Promena odnosa SAD prema SFRJ nastaje kao rezultat globalnih geopolitičkih promena. Ta promena je najbolje uočljiva nakon raspada SSSR-a gde je u izmenjenim posthladnoratovskim okolnostima opstanak Jugoslavije za SAD više nije predstavljao prioritet (Mitrović, 2022), iako je su promene u odnosima dešavale i pre pada komunizma. Naime, uvidevši da druge države komunističkog bloka pretenduju da od Jugoslavije preuzmu primat u procesu demokratizacije, poput Poljske, Mađarske i Čehoslovačke, nastupio je proces „marginalizacije“ Jugoslavije u bilateralnim odnosima sa SAD (Marković 2021, 105). Jugoslavija jednostavno nije više bila predvodnik u odnosima sa SAD među komunističkim režimima. S druge strane, tokom 1980-tih godina dešavao se proces stvaranja unipolarnog svetskog poretka sa SAD kao hegemonom, što je u velikoj meri uticalo na to da SFRJ izgubi na važnosti kao komunistička zemlja koja je bila lider u demokratizaciji. Iz tih razloga, SAD do kraja decenije imaju sve manje motiva da svoj politički kapital troše na Jugoslaviju u istoj meri kao u prethodnim decenijama.
Još jedan bitan element u odnosima dveju država jeste i spoljnopolitička strategija tadašnjeg predsednika Sjedinjenih Država. Reganova doktrina označila je konačni obračun sa komunizmom. Njome je data pomoć i podrška diktatorima i gerilama u Aziji, Africi i Latinskoj Americi u okviru borbe protiv širenja komunizma i sovjetskog uticaja (PeeandSchmidli 2019). Za Jugoslaviju nije bilo mesta u ovoj strategiji što se posledično odrazilo i na intenzitet bilateralnih odnosa. Imajući u vidu da je tadašnja premijerka Velike Britanije – Margaret Tačer – označila Reganovu doktrinu kao instrumentalnu za završetak Hladnog rata i prekid „primirja“ sa komunizmom (Thatcher 1997), još jasnije se vidi marginalizacija Jugoslavije.
Posete državnika na visokom nivou jedan su od pokazatelja kvalitetaodnosa među državama. Jačanje bilateralnih odnosa započeto je posetom Jugoslaviji državnog sekretara za spoljne poslove SAD – Džona FosteraDalsa 1955. godine, a nastavljeno sastankom Tita i Ajzenhauera u Njujorku nakon zasedanja Generalne skupštine UN 1960. godine. Tri godine nakon toga usledila je zvanična poseta Tita Beloj kući gde ga je ugostio tadašnji predsednik Džon Kenedi. Nakon toga, 1970. godine se odnosi intenziviraju prvom zvaničnom posetom nekog američkog predsednika Jugoslaviji – Ričarda Niksona, na čiji poziv Tito ponovo posećuje SAD već naredne, 1971. godine. Džerald Ford, tadašnji predsednik SAD, u pratnji državnog sekretara Henrija Kisindžera posetio je Beograd i Jugoslaviju 1975. godine obeleživši vrhunac bilateralnih odnosa. Tito zatim treći put odlazi u zvaničnu posetu 1978, a Džimi Karter postaje poslednji američki predsednik koji je posetio Jugoslaviju 1980. godine. Samim tim što Regan tokom svoja dva mandata nijednom nije posetio Jugoslaviju, iako je bilo poziva, govori u prilog tome da je Jugoslavija tokom ovog perioda napustila fokus SAD. To ne znači da su bilateralni odnosi bili loši, ali je jedan od jasnih pokazatelja da su odnosi napustili svoj zenit.
Bušova administracija za vreme čijeg mandata se i raspala SFRJ uvidela je crne oblake koji su se nadvili nad Jugoslavijom u vidu ekonomske krize i nacionalističkih tenzija. Poslednji izveštaj Centralno-obaveštajne agencije (CIA) navodi da više ne postoji politička volja unutar republičkih elita da se održi Jugoslavija i da će se ona raspasti po republičkim granicama (‘YugoslaviaTransformed’ 1990, 715). Uprkos tome, SAD su nedvosmisleno dale podršku opstanku Jugoslavije (Milojevich 2018, 44). Međutim, bilateralni odnosi i dalje su bili daleko od svog vrhunca s početka 1980-tih. Kako će se kasnije ispostaviti, ti odnosi će nastaviti silaznu putanju i u narednoj deceniji dostižući tačku „apsolutne nule“ na izmaku milenijuma.
Zaključak: umereni pad intenziteta odnosa kao uvod u raspad SFRJ
Decenija pre raspada SFRJ može se okarakterisati kao decenija u kojoj su bilateralni odnosi sa SAD doživeli umeren pad usled nekoliko faktora. Prvo, recesija koja je pogodila Jugoslaviju, a koja je bila rezultat pre svega unutrašnjih problema ekonomskog uređenja, vodila je SAD ka preispitivanju nastavka velikodušne ekonomske i finansijske pomoći. Usled pojave novih takmaca demokratizacije u vidu Poljske, Mađarske i Čehoslovačke dolazi do marginalizacije Jugoslavije u američkoj spoljnoj politici. Drugo, geopolitičke promene na svetskom planu dovode jugoslovensku politiku balansiranja i nesvrstanosti u neodrživu poziciju, a jugoslovensko rukovodstvo ne shvata ove tektonske promene pravovremeno i ne deluje adekvatno što vodi daljoj marginalizaciji SFRJ u odnosima sa SAD i njenoj preorijentaciji na druge države i regione sveta. Treće, evidentan nedostatak poseta američkih zvaničnika Jugoslaviji na visokom nivou još jedan je indikator da SFRJ izlazi iz fokusa spoljne politike SAD. Četvrto, Bušova administracija deklarativno daje podršku celovitosti Jugoslavije istovremeno percipirajući njen verovatan raspad u kratkom roku. Naposletku, utisak je da je jugoslovensko rukovodstvo možda moglo da uradi više na održavanju odnosa na visokom nivou, ali i da su objektivne istorijske i međunarodne okolnosti u velikoj meri doprinele tome da se tokom pomenute decenije intenzitet odnosa postepeno umanji.
O autoru:
Miloš Pavković rođen je 4. novembra 1994. godine u Beogradu, Republika Srbija. Diplomirao na Fakultetu političkih nauka, Univerziteta u Beogradu – OAS Politikologije 2017. Završio dva programa master studija – Zajedničke interdisciplinarne studije Jugoistočne Evrope na Fakultetu političkih nauka u Beogradu i master studije političkih nauka na Centralnoevropskom univerzitetu u Beču (CEU).
Proveo je godinu dana usavršavajući se na Univerzitetu u Gracu, Austrija, kao stipendista Erazmus plus programa. Stipendista je Fonda za mlade talente za najbolje srpske studente u inostranstvu – „Dositeja“. Trenutno je angažovan kao istraživač u Centru za evropske politike (CEP) u Beogradu, a prethodno je radio kao spoljni istraživački saradnik Hermes instituta za međunarodne poslove, bezbednost i geoekonomiju u Atini, Centru za međunarodnu javnu politiku (CMJP) u Beogradu i Centru za slobodne izbore i demokratiju (CeSID) takođe u Beogradu.
Autor je više naučnih radova, stručnih tekstova i analiza na temu srpsko-američkih odnosa i drugih oblasti na engleskom, francuskom i srpskom. Pisao je za portal „Naša priča“ kao i sekciju o srpsko-američkim odnosima „Beogradskog modela američkog Senata“.
Oblasti interesovanja su mu međunarodna politika, hibridni sistemi, demokratija i demokratizacija, srpsko-američki odnosi, komparativna politika, EU i evropske integracije. Tečno govori engleski, a služi se nemačkim i francuskim jeziku.
