Pokušaj otopljavanja srpsko-američkih odnosa nakon Dejtona (1995-1998)
U ovom tekstu, predstavlja se u javnosti često zaboravljena faza u srpsko-američkim odnosima, koja prethodi trenutku u kojem odnosi dveju zemalja padaju na najnižu istorijsku tačku koja će kulminirati NATO bombardovanjem 1999. godine. Tekst obrađuje period od kraja rata u Bosni i Hercegovini i potpisivanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, do zaoštravanja krize i početka oružanog sukoba na Kosovu i Metohiji. Iako u ovom periodu nije došlo do pune normalizacije odnosa između Sjedinjenih Američkih Država i Savezne Republike Jugoslavije (ili bolje rečeno Srbije, s obzirom da Crna Gora u ovim godinama već počinje voditi gotovo potpuno autonomnu spoljnu politiku), odnosi su išli uzlaznom putanjom, te se stiče utisak da nakon propuštene šanse s početka 90-ih još jednom nije iskorišćena prilika za stvaranje stabilno dobrih odnosa sa najvećom silom sveta.
Nakon što su SAD bile odobrovoljene kooperativnim pristupom Beograda od 1994. godine kada je rat u Bosni u pitanju (uvođenje blokade na Drini prema Republici Srpskoj, podrška planu Kontakt grupe i dr.), odnosi SAD i SRJ su pokazivali naznake poboljšanja, a Vašington sve ozbiljnije počinje računati na Miloševića kao nekoga ko im može biti partner u postizanju mira u BiH. Ipak, do stvarnog otopljavanja srpsko-američkih odnosa doći će tek pošto Dejtonski sporazum bude potpisan u Parizu krajem 1995. godine. Kao što je Vašington računao na Miloševića da će privoleti rukovodstvo bosanskih Srba na mirovni sporazum, u čije je ime on zapravo pregovarao i na kraju potpisao sporazum, istom logikom su u administraciji verovali da će im nakon 1995. biti partner i u implementaciji Dejtona.
Upravo kroz prizmu Dejtonskog sporazuma treba tumačiti pokušaje SAD da unaprede odnose sa Srbijom, što se u praktičnom smislu ogledalo u suspenziji trgovinskih sankcija, ali i promenjenom pristupu prema Miloševiću. Ipak, kao što to dobro zapaža Živorad Kovačević (2007) „Amerikanci nikad nisu do kraja verovali Miloševiću, pa su smislili spoljni zid sankcija“ (str. 176). Činjenica da se normalizacija srpsko-američkih odnosa u ovom periodu odvijala „ispod spoljnog zida sankcija“ (Krstić, 2015), koji je podrazumeo nastavak izolacije SRJ iz međunarodnog sistema (članstvo u međunarodnim organizacijama i pristup međunarodnim finansijskim institucijama), ovoga puta jednostranom odlukom SAD i zapadnih saveznika mimo zvaničnih struktura Ujedinjenih nacija, pokazuje da ni u američkoj administraciji nije postojalo dovoljno volje da dođe do pune normalizacije. Još jedan od indikatora za ovu tvrdnju je i činjenica da diplomatski odnosi nisu podignuti na nivo ambasadora, već nastavljaju da funkcionišu preko otpravnika poslova.
„Balkanski kasapin“ postaje „šampion mira“
Manevarski prostor Vašingtona je verovatno bio značajno sužen, imajući u vidu dubinu stigmatazacije Srbije i Miloševića u američkom javnom mnjenju, pa se krenulo i u svojevrsnu kampanju destigmatizacije i medijske transformacije Miloševića. SAD, stoga, menjaju narativ o Miloševiću koji od „balkanskog kasapina“ biva transformisan u „ključni faktor mira u regionu“ (Kovačević, 2007, str. 177). Zanimljiv je i način na koji je Ričard Holbruk pravdao odluku administracije u odgovoru na pitanje novinara zašto SAD sarađuju sa „inicijatorom ratova u Jugoslaviji i najodgovornijim za ratne zločine“. Na ovo pitanje Holbruk je odgovorio: „Predsednik Milošević čini ono što smatra da je u njegovom političkom i nacionalnom interesu (…) Negde na tom putu, međutim, on je očito došao do zaključka da se ne može postići vojno rešenje (…) On je stoga promenio svoju politiku. Ponekad tako dramatično da se skoro ne može prepoznati“ (isto).
Osim kroz promenu diskursa i suspenziju najvećeg broja ekonomskih sanckija, otopljavanje odnosa između SAD i SRJ ogledalo se i u velikom broju diplomatskih poseta u ovom periodu. Samo u januaru 1996. godine, u razmaku od svega šest dana, Milošević je ponaosob razgovarao sa trojicom pomoćnika državnog sekretara, a pre toga u posetu primio američkog generala i admirala, komandante NATO-a i IFOR-a (isto, str. 179). Iako se Klintonova poseta Bosni, uprkos Miloševićevom insistiranju, nije završila njihovim susretom u Beogradu (mada je tom prilikom došlo do telefonskog razgovora srpskog i američkog predsednika), već početkom februara, u svojoj „balkanskoj turneji“, državni sekretar Voren Kristofer posetio je i Beograd. Pored, u ovom periodu uobičajenog, laskanja Miloševiću da SAD na njega gledaju kao na odlučujući faktor u postizanju mira i stabilnosti u regionu, Kristofer je naglasio značaj rešavanja svih problema koji su sprečavali da dođe do potpune normalizacije odnosa. Na prvom mestu, ovo se odnosilo na poštovanje ljudskih prava Albanaca na Kosovu, kao i punu saradnju sa Haškim tribunalom (isto, str. 181).
Izborne manipulacije i distanciranje od Miloševića
Kao što ističe Dragović-Soso (2003, str. 246), zapadni mediji i političari su u srpskoj opoziciji i javnosti dugo videli nacionaliste i ratne huškače, a represija režima prema nezavisnim novinarima i opozicionim liderima često je zanemarivana nakon Dejtona, u nastojanju SAD da od Miloševića izgradi partnera za uspostavljanje mira na Balkanu. Međutim, nakon pobede koalicije „Zajedno“ na lokalnim izborima krajem 1996. godine i odbijanja Miloševića da prizna očigledan poraz, koje je pokrenulo talas antirežimskih protesta u velikim gradovima, SAD postepeno uskraćuju podršku Miloševiću.
Distanciranje od Miloševića nije bilo odlučno, naprotiv. Uprkos pokušajima opozicije da različitim kanalima alarmiraju Vašington i pridobiju podršku Amerike u odbrani izborne volje građana, sve što je Voren Kristofer 9. decembra poručio u pismu Miloševiću bila je „zabrinutost u vezi sa demokratizacijom zemlje“ (Kovačević, 2007, str. 183). Tek nakon višemesečnih masovnih demonstracija, Zapad će odlučnije pritusniti Miloševića, koji će nakon izveštaja komisije OEBS-a pristati da prizna izborne rezultate, svestan da više može da dobije, nego da izgubi (Dragović-Soso, 2003, str. 247). Iako je ovakav razvoj događaja usporio proces normalizacije odnosa, oni su i dalje bili u dobrom stanju i uprkos stagnaciji napretka, do pada još uvek nije došlo. Zadovoljne implementacijom Dejtona, SAD na Miloševića i dalje gledaju kao na saveznika, mada je postizborna kriza uticala da se u Vašingtonu razmišlja i o mogućim koristima od smene Miloševića i okretanju opoziciji, čemu će doprineti i nova državna sekretarka Medlin Olbrajt (Krstić, 2015, str. 195).
Rat na Kosovu i krah pokušaja normalizacije odnosa
Faza postdejtonskih pokušaja normalizacije odnosa SAD i SRJ biće ubrzo zamenjena fazom u kojoj će, otpočinjanjem direktnog oružanog sukoba, srpsko-američki odnosi dotaći svoje istorijsko dno (isto). Intenziviranje borbi između srpskih snaga i terorističke Oslobodilačke vojske Kosova tokom 1998. godine, praćeno ubistvima i proterivanjem civilnog stanovništva, dovešće do toga da se po prvi put u odnosima dveju zemalja eksplicitno pominje i mogućnost upotrebe oružane sile. Svi pokušaji da se odnosi sa SRJ normalizuju, a Milošević načini lojalnim saveznikom, ubrzo će biti napušteni, a snaga argumenata biće zamenjena argumentom snage. NATO agresija 1999. godine predstavlja ne samo istorijsko dno u odnosima saveznika iz dva svetska rata, već takođe i ožiljak koji će ostaviti trajne posledice po srpsko-američke odnose.
O autoru:
Sava Mitrović je diplomirani politikolog za međunarodne poslove i istraživač u Centru za evropske politike (CEP). Završio je međunarodne studije, modul evropske integracije, na Fakultetu političkih nauka, kao jedini student u generaciji sa prosečnom ocenom 10, a trenutno pohađa master međunarodne politike na istom fakultetu.
Profesionalno usavršavanje započeo je u Centru za međunarodnu javnu politiku gde je kao koordinator Sektora za međunarodnu saradnju rukovodio brojnim projektima, uključujući organizaciju i koordinaciju projekta „Beogradski model američkog Senata“, pod pokrivetljstvom Ambasade SAD u Beogradu.
Sava je bio deo projektnog tima za praćenje izbora u Sjedinjenim Američkim Državama koji je realizovao Centar za društveni dijalog i regionalne inicijative. Takođe je pohađao Letnju školu američkih studija i učestvovao na projektu „Clemson Spring Semester Abroad, University of Belgrade 2019“, zajedno sa studentima Univerziteta Klemson iz Južne Karoline. Sava je predstavljao Fakultet političkih nauka na evropskom takmičenju iz međunarodnog prava u Ljubljani 2019. godine. Ima nekoliko objavljenih naučnih radova, i između ostalog, pobedio je na konkursu Ministarstva za evropske integracije za najbolje napisani studentski rad o Evropskoj uniji.
Svojim radom na temu „Da li je Otvoreni Balkan politički i ekonomski koristan za Republiku Srbiju“, odneo je pobedu na prestižnom konkursu „dr Predrag Simić“ za najbolji rad u oblasti spoljne politike i balkanskih odnosa. Polja interesovanja su mu spoljna politika Srbije, evropske integracije, kao i srpsko-američki odnosi. Tečno govori engleski jezik, a služi se i francuskim jezikom.
