Preko okeana do otadžbine

Preko okeana do otadžbine

Srpski dobrovoljci iz Sjedinjenih Američkih Država

U knjizi Dobrotvorna misija za Srbiju u Prvom svetskom ratu, Jelena Lozanić-Frontingam opisuje brojne susrete sa Srbima u Sjedinjenim Američkim Državama tokom njenih putovanja i prikupljanja prihoda za Srpski potporni komitet. Jedan takav primer zaslužuje poseban pomen.

Čikago, 29. jun 1915.

Odgovorio mi je lepim južnim narečjem i dosta tužno: „Ne, nisam otkako sam u Americi.“ Upitah ga zašto nije kad svuda u Americi postoje sokolske organizacije? On mi, gledajući u zemlju, odgovori: „Šta vredi i da sam Sokolac, kad nisam na bojnom polju s mojim drugovima.“

Ukupan broj Srba u Sjedinjenim Američkim Državama bio je 80,000. Do sigurnih brojeva se ne može doći s obzirom na stalno kretanje srpskog stanovništva iz mesta u mesto. Za vreme balkanskih ratova otišlo je u srpsku vojsku 7,000 Srba iz Amerike. Sokolska društva, osnivana zarad jačanja sloge i narodnog jedinstva pronašli su svoje mesto i u dalekim Sjedinjenim Američkim Državama. Prva srpska organizacija Sokola u SAD osnovana je u Sinsinatiju. Jedno od takvih društava osnovano je u Geriju, Indijana, mestu od posebno značaja za tadašnju srpsku zajednicu u kojem je sagrađena crkva Sv. Save koja i dan danas održava tradiciju srpskog naroda u ovom malom gradu. Pokret se tako brzo širio među omladinom da je do 1915. uspostavljeno 40 mesnih organizacija. O načinu finansiranja prvih dobrovoljaca svedoči Đorđe Krstonošić, koji je i sam bio među njima i koji govori o rešenosti sokolskih društava širom SAD da skupljaju novac u poseban Srpski Sokolski Ratni Fond za oslobođenje otadžbine. Međutim, početnih godina Velikog rata Srbija nije imala potrebu za dobrovoljcima niti je išta preduzimala da se oni regrutuju i prebace na ratište za razliku od Crne Gore čija je mala vojska uveliko zavisila od regruta koji su se nalazili u iseljeništvu.

Prvobitna neutralnost SAD otežavala je mogućnosti slanja srpskih iseljenika u rat kao dobrovoljaca ali i činjenica da su mnogi od njih bili austrougarski državljani (Srbi rođeni u Vojvodini). Problem neutralnosti rešavan je preko sokolskih društava i pomoći Počasnog konzula Srbije u Njujorku, Mihajla Pupina, dok je pitanje državljanstva rešavano tako što se neznatan broj srpskih dobrovoljaca prijavljivao kao Crnogorci. U ovom ranom periodu, Mihajlo Pupin,  iako je zagovarao da bi Srbiji trebalo pomoći prvobitno finansijski, poduhvat koji je ostvarivao kroz Srpski potporni komitet u Njujorku, ipak je pomogao prihvat i transport dobrovoljaca, kao što je to učinio i kapetan Ante Seferović, koji će kasnije postati crnogorski konzul u Njujorku. S obzirom da je u to vreme SAD bila neutralna država u pogledu Velikog rata, slanje dobrovoljaca nije moglo biti organizovano zvaničnim putevima već su srpski dobrovoljci samostalno sprovodili u delo svoju želju da se pridruže svojim saborcima u Srbiji. Već jula 1914. godine, pošto je bilo izvesno da se rat ne može izbeći, stigla je iz Severne Amerike grupa od 150 dobrovoljaca i odmah se pridružila srpskoj vojsci.  Prvu američku zastavu na bojno polje, pre nego što su SAD ušle u rat, odneo je srpski Soko Stanko Komlenović iz Detroita, bila je to zastava koja je sa jedne strane bila sokolska, a s druge američka. Jedan reporter za engleske novine očevidac je ove zastave na Kajmakčalanu 1916. godine i svedoči o zaprepašćenju nemačkih oficira s obzirom na tadašnju neutralnost Sjedinjenih Američkih Država. Prvi dobrovoljci, oni koji su se vratili u Srbiju 1915, 1916. i 1917. godine, poticali su iz srpskih sela, mada ih je bilo brojčano malo. Najveća najezda bila je 1917-18. godine, i to su uglavnom bili Bosanci koji su podizani po austrijskim manirima, i koji su bili brzi na osvetu; ali do 1918. godine veliki broj Srba koji su emigrirali iz Like, srpskih pravoslavnih enklava u sadašnjim administrativnim granicama Hrvatske, javljali su se na dužnost.

Kada su SAD konačno objavile rat Nemačkoj aprila 1917, a krajem iste godine i Austro-Ugarskoj, prikupljanje dobrovoljaca naišlo je na znatnu podršku američke države i velike simpatije američke javnosti. Pre ulaska SAD u rat, zatraženo je od američke administracije da dozvoli zvanično regrutovanje srpskih dobrovoljaca i njihovo slanje na front. Odobrenje je stiglo u martu 1917. godine, mesec dana pre zvaničnog ulaska SAD u rat. Srpski dobrovoljci su se okupili u Čikagu 28. januara 1918. godine, a zatim su prebačeni u vojnu bazu „Fort Luis“ u Kanzasu a na put ka Bizerti, Srbi iz Gerija krenuli su 21. februara 1918. godine.

S obzirom na različit način odlaska u Srbiju pre i nakon stupanja SAD u rat, kao i predstavljanja određenog broja srpskih iseljenika kao Crnogoraca, izuzetno je teško precizno odrediti ukupan broj srpskih dobrovoljaca iz SAD. Međutim, ukoliko uzmemo u obzir prvih 150 dobrovoljaca, zatim 5000 dobrovoljaca koji su krenuli brodovima „Zvezda“ i „Evropa“ (delom Crnogoraca, delom Srba iz krajeva pod austrougarskom okupacijom), zatim 151 preživeli dobrovoljac sa lađe „Brindizi“, i oko 9000 dobrovoljaca koji su prošli kroz vojnu bazu „Fort Luis“ možemo doći do broja od 14,301 dobrovoljca. Uzimajući u obzir različite načine i puteve transporta, kao i nepotpune podatke, ovaj broj je bio nesumljivo veći. Dobrovoljci koji su pristigli na Solunski front po ulasku SAD u rat bili su raspoređeni u pet srpskih divizija. Savezničke snage su 1. septembra 1918. godine krenule u opšti napad na neprijatelja, tako da je Solunski front probijen. U tom trenutku u srpskoj vojsci bilo je oko 10,000 dobrovoljaca među kojima je 6600 došlo iz Sjedinjenih Američkih Država.

LITERATURA

1. Vidaković-Petrov, Krinka. 2017. Dobrovoljci iz Amerike. Fabula Nostra. Beograd.
2. Petrović, Ilija. 2017. Pomenik svetih srpskih ranika 1912-1918: prekomorske zemlje. Beograd.
3. Slepčević, Pero. 1917. Srbi u Americi: beleške o njihovom stanju, radu i nacionalnoj vrednosti. Ženeva.
4. Erceg, Todor. 2009. Hronika dobrovoljaca iz Amerike 1914-1918. prir. Mile Paripović. Bor.

O autoru:

Mihajlo Jakovljev je rođen 16.8.1995. u Smederevu. Osnovne akademske Međunarodne studije završio je 2018. godine na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu. Akademske 2017/18. bio je predsednik Timske inicijative mladih, studentske organizacije na Fakultetu političkih nauka. Učesnik Četvrte letnje škole Univerziteta u Konstancu 2017. godine „Izazovi migracije i integracije u zemljama dunavskog regiona – Postoji li zajednička vizija?“. Učestvovao je u realizaciji projekta Centra za društveni dijalog i regionalne inicijative pod nazivom „Američki izbori 2016“. Radio je na istraživanju „Spoljnopolitički ciljevi Srbije“ koje je sprovedeno u saradnji Misije OEBS-a u Srbiji i Fakulteta političkih nauka u okviru projekta “Fostering research based academic debates on the security related issues at the University of Belgrade”.