Uloga Sjedinjenih Američkih Država u inicijalnoj fazi raspada Jugoslavije (I)
U ovom tekstu, autor analizira početnu fazu raspada Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije, nastojeći da izazove dominantan narativ po kojem su Sjedinjene Američke Države spoljni akter koji je kumovao razbijanju SFRJ. Osnovna teza koja se u tekstu dokazuje, jeste da su Sjedinjene Države, nasuprot uvreženom mišljenju, zapravo bile zagovornik očuvanja celovite jugoslovenske države, uz nužnost njene demokratizacije i privredne tranzicije. Ipak, ova podrška celovitosti i jedinstvu Jugoslavije bila je mnogo više verbalna nego praktična, a geopoličke okolnosti i razvoj unutrašnje situacije u Jugoslaviji uticali su na američku spremnost da se snažnije angažuje na očuvanju SFRJ, te da naposletku podrži nezavisnost republika u njihovim postojećim administrativnim granicama.
Američka politika prema Jugoslaviji u periodu od 1989. do 1995. godine, prošla je put od snažne podrške njenom integritetu i reformama koje je sprovodila vlada Ante Markovića, preko distanciranja od jugoslovenske krize i prepuštanja vodeće uloge evropskim akterima, pa sve do direktnog uključivanja u sukobe uz podršku nezavisnosti otcepljenih republika, označavanjem Srbije (SRJ) kao najvećeg krivca za ratove i raspad zajedničke države. U periodu koji se u ovom tekstu analizira, tvorci spoljne politike SAD, pored predsednika Džordža Herberta Vokera Buša i državnog sekretara Džejmsa Bejkera, bili su vrsni poznavaoci jugoslovenskih prilika (ali i jezika), zamenik državnog sekretara i bivši američki ambasador u Beogradu Lorens Iglberger, kao i Brent Skoukroft, savetnik za nacionalnu bezbednost i vojni diplomata koji je svoju karijeru započeo upravo u Beogradu. Značajna će biti i uloga, ispostaviće se, poslednjeg američkog ambasadora u SFRJ, Vorena Zimermana, koji je svoja neposredna svedočenja o počecima raspada Jugoslavije opisao u svojim memoarima.
Američka diplomatska misija: očuvati Jugoslaviju
Politika SAD prema Jugoslaviji početkom 1990-ih mora biti stavljena u izmenjeni, posthladnoratovski geopolitički kontekst. U blokovski podeljenoj Evropi, Jugoslavija je, sa svojom ekonomski decentralizovanijom i politički liberalnijom varijantom socijalizma, kao i sa politikom nesvrstavanja, iz ugla Sjedinjenih Američkih Država predstavljala model koji bi trebalo da prate druge istočnoevropske zemlje u svojoj emancipaciji od Sovjetskog Saveza. Zbog ovoga će SFRJ, od svog izlaska iz sovjetske orbite pa sve do kraja Hladnog rata, za SAD predstavljati jednog od najvažnijih aktera u međunarodnim odnosima, „zaštićeno i ponekad maženo dete američke i zapadne diplomatije“ (Zimerman, 2003, str. 3). Ovaj višedecenijski odnos SAD prema Jugoslaviji kao faktoru ravnoteže imeđu Istočnog i Zapadnog bloka, počeće da se menja sa promenama u Istočnoj Evropi krajem osamdasetih, dok su se u američkom Kongresu sve češće mogli čuti glasovi kako je „kraj Hladnog rata otklonio potrebu za tampon-državom kakva je Jugoslavija, te da bi trebalo dati podršku nacionalnim pokretima u republikama“ (Simić, 1996, str. 140). Uprkos nespornom značaju koji najviši zakonodavni organ ima na kreiranje američke politike, spoljna politika SAD se ipak dominantno nalazi u rukama Bele kuće i Stejt departmenta, a administracija Džordža H.V. Buša u predvečerje jugoslovenske krize bila je nedvosmislena u svojoj podršci jedinstvu Jugoslavije.
Međutim, tektonske promene koje su se tih godina odvijale u međunarodnim odnosima, uticale su na to da ova podrška ne bude bezuslovna. Pre odlaska u Beograd i stupanja na ambasadorsku dužnost, Voren Zimerman se sastao sa Iglbergerom od koga je dobio instrukciju da se u Jugoslaviji založi za opstanak zajedničke države, pruži podršku reformama savezne vlade, ali i skrene pažnju na probleme sa stanjem ljudskih prava na Kosovu. „Jedinstvo zemlje možemo da podržavamo samo u kontekstu napretka u pravcu demokratije; bili bismo protiv jedinstva koje se nameće i održava silom“, zapisao je Zimerman (2003, str. 4) u svojim memoarima.
Dokumenti američke Centralne obaveštajne agencije, pokazuju da je CIA još 1983. konstatovala da se Jugoslavija nakon Titove smrti nalazi u ozbiljnoj političkoj, društvenoj i ekonomskoj krizi koja bi mogla da dovede do etničkih napetosti i sukoba (Pavlović, 2009). Osamnaestog oktobra 1990. godine, CIA izlazi sa veoma mračnom i, ispostaviće se, u najvećoj meri tačnom procenom razvoja jugoslovenske krize. U svom izveštaju, CIA navodi da će Jugoslavija prestati da funkcioniše kao federalna država u narednih godinu dana i verovatno se raspasti u roku od dve godine; da će Srbija blokirati nastojanja Slovenije i Hrvatske da bude formirana konfederacija; da će doći do dugotrajnog oružanog ustanka Albanaca na Kosovu i da će raspad države biti praćen međuetničkim konfliktom; kao i da SAD i njeni evropski saveznici mogu da urade jako malo da se ovakav scenario zaustavi (Director of Central Intelligence, 1990). Uprkos procenama CIA da je raspad Jugoslavije neizbežan i da SAD ne mogu to da spreče, Zimerman (2003, str. 55) je u novembru poručivaoVašingtonu da „visoka cena neuspeha opravdava nastavljanje američkih napora da se nađe formula za jedinstvo“.
Tržišno orijentisane reforme koje je Savezno izvršno veće na čelu sa premijerom Antom Markovićem sprovodilo, bile su upravo ta formula jedinstva i karta na koju su SAD htele da igraju. Jugoslovenski ambasador u Vašingtonu u periodu u periodu od 1987. do 1989. godine, Živorad Kovačević (2007), prenosi da se „Marković u to vreme činio Amerikancima kao jedina ličnost čiji su prioriteti drukčiji od većine republičkih lidera (…) on ih je osvajao svojim dinamizmom, samouverenošću i optimizmom“ (str. 45). U oktobru 1989. godine, neposredno pred pad Berlinskog zida, Marković je boravio u Vašingtonu gde se susreo sa ključnim ljudima američke administracije, uključujući i samog predsednika Buša. Međutim, pokazalo se da SAD, uprkos verbalnoj i diplomatskoj podršci jugoslovenskom jedinstvu i Markovićevim reformama, nisu bile spremne da se finansijski snažnije založe za njen opstanak. Kako Zimerman (2003) prenosi: „Američka politika u Istočnoj Evropi bila je snažno usmerena na Poljsku i Mađarsku, zemlje koje su putem reforme kretale brže od Jugoslavije i nisu bile opterećene razdirućim nacionalizmom. Na Jugoslaviju će se gledati kao na zemlju visokog rizika, a time i niskog prioriteta“ (str. 29).
Uprkos nespremnosti da Jugoslaviji odobre 4 milijarde evra finansijske pomoći koje je premijer Marković tražio za svoje reforme, podrška koju je očuvanje jugoslovenske celovitosti, uz napominjanje nužnosti njene demokratizacije, uživalo, vidljivo je u višestrukim posetama najviših zvaničnika Vašingtona. Tako je februara 1990. godine, Jugoslaviju posetio zamenik državnog sekretara, Lorens Iglberger, i tom prilikom se susreo sa Markovićem, saveznim ministrom inostranih poslova Lončarom, ali i sa tada predsednikom Predsedništva Srbije Slobodanom Miloševićem, kao i sa predstavnicima određenih opozicionih grupacija iz čitave zemlje. Dve su ključne poruke ove posete – nedvosmislena podrška jugoslovenskom jedinstvu i ekonomskom programu premijera Markovića, ali i jasna zabrinutost Amerike zbog narastanja nacionalizma i kršenja ljudskih prava u Jugoslaviji (Isto, str. 37-42). Prilikom susreta sa Milošević, nakon što je ovaj negodovao zbog spočitavanja u vezi sa stanjem ljudskih prava, Iglberger je uzvratio: „Sjedinjene Države imaju legitimnu obavezu da brane ljudska prava (…) i pravo da odlučujemo kako koristimo novac naših poreskih obveznika (…) te ako izaberemo da prioritet damo zemljama u kojima se poštuju ljudska prava, to je naš izbor“ (Isto, str. 38). Ova poruka, zajedno sa procenama CIA da je ulaganje u jugoslovenski opstanak vrlo rizična investicija, najbolje objašnjava američko oklevanje da se snažnije založe za očuvanje Jugoslavije.
Ipak, izjava za koju će se ispostaviti da je imala dalekosežne (i verovatno nenameravane) posledice, dogodila se prilikom sastanka Iglbergera sa slovenačkim političarima. Stav kako se Sjedinjene Države nadaju da „Slovenija neće napustiti federaciju, ali da, na kraju krajeva, oni ne žele da utiču na formiranje njihove politike“ (Halberstam, 2002, p. 29) implicitno je mogao da deluje kao ohrabrenjeda Slovenija krene putem nezavisnosti. Izjava da bi SAD mogle „da žive sa raspadom Jugoslavije“, koju Zimerman (2003) tumači kao poruku da Amerika neće koristiti silu da bi sačuvala Jugoslaviju (str. 40), za Sloveniju (ali i Hrvatsku) je mogla da bude dovoljno ohrabrenje da krenu putem otcepljenja, znajući da se najveća sila sveta neće direktno umešati da to spreči.
Koliko je ovakav, pomalo neodlučan pristup Sjedinjenih Država, uticao da u konačnici dođe do proglašenja nezavisnosti republika? U kom momentu i iz kojih razloga dolazi do zaokreta u politici Vašingtona prema pitanju jugoslovenskog jedinstva, kao i da li je ishod ipak mogao biti drugačiji? Na ova i druga povezana pitanja, autor nudi odgovore u drugom delu teksta.
O autoru:
Sava Mitrović je diplomirani politikolog za međunarodne poslove i istraživač u Centru za evropske politike (CEP). Završio je međunarodne studije, modul evropske integracije, na Fakultetu političkih nauka, kao jedini student u generaciji sa prosečnom ocenom 10, a trenutno pohađa master međunarodne politike na istom fakultetu.
Profesionalno usavršavanje započeo je u Centru za međunarodnu javnu politiku gde je kao koordinator Sektora za međunarodnu saradnju rukovodio brojnim projektima, uključujući organizaciju i koordinaciju projekta „Beogradski model američkog Senata“, pod pokrivetljstvom Ambasade SAD u Beogradu.
Sava je bio deo projektnog tima za praćenje izbora u Sjedinjenim Američkim Državama koji je realizovao Centar za društveni dijalog i regionalne inicijative. Takođe je pohađao Letnju školu američkih studija i učestvovao na projektu „Clemson Spring Semester Abroad, University of Belgrade 2019“, zajedno sa studentima Univerziteta Klemson iz Južne Karoline. Sava je predstavljao Fakultet političkih nauka na evropskom takmičenju iz međunarodnog prava u Ljubljani 2019. godine. Ima nekoliko objavljenih naučnih radova, i između ostalog, pobedio je na konkursu Ministarstva za evropske integracije za najbolje napisani studentski rad o Evropskoj uniji.
Svojim radom na temu „Da li je Otvoreni Balkan politički i ekonomski koristan za Republiku Srbiju“, odneo je pobedu na prestižnom konkursu „dr Predrag Simić“ za najbolji rad u oblasti spoljne politike i balkanskih odnosa. Polja interesovanja su mu spoljna politika Srbije, evropske integracije, kao i srpsko-američki odnosi. Tečno govori engleski jezik, a služi se i francuskim jezikom.
