Grand Area (Velika regija) Sjedinjenih Američkih Država i položaj Kraljevine Jugoslavije 1940. godine
Vezu između materijalnih resursa i nacionalne moći Sjedinjenih Država najbolje je opisao državni sekretar Kordel Hal maja 1939. godine u izjavi da „bez obzira na to što je naša zemlja bogata sirovinama, to nije dovoljno da naš narod bude zadovoljan potrebama i blagostanju kojem težimo. Naše resurse mi danas dopunjujemo uvozom“ (Marshall, 1995). Poraz Francuske juna 1940. godine označio je kraj pokušaja Stejt departmenta da se postigne svetski mir i stvori održiv ekonomski međunarodni poredak, zasnovan na autoritetu liberalnih institucija. Planeri mirovne inicijative iz Vašingtona tokom maja meseca zaključili su da SAD ne poseduju vojnu moć za zaštitu najvažnijih svetskih trgovačkih tačaka. Očuvanje Zapadne hemisfere pod američkim plaštom od prodora uticaja nemačkog Rajha, postalo je glavni zadatak. U narednih godinu i po dana, politički akteri za spoljne odnose vršiće neprekidnu evaluaciju svetske uloge SAD sa ciljem da stvore uslove u kojem bi one imale dominantnu poziciju na vojnom i političkom planu. Sa Stejt departmentom u tom periodu intenzivno je sarađivala akademska elita tink tenka Council on Foreign Relations (CFR). Njihov zajednički rad razmatrao je potencijalne ishode svetskog rata i moguće reperkusije po ekonomske interese Sjedinjenih Država. Jedan od scenarija koji je predviđao nemačku hegemoniju u Evropi u sebi je sadržao strateško pitanje: da li bi Amerika u takvoj poziciji mogla da obavlja trgovinsku razmenu sa evropskim zemljama i istovremeno onemogući nemački politički uticaj u Zapadnoj hemisferi (Wertheim, 2020). Osnova strategije postignuta je na Panameričkoj konferenciji u Havani avgusta 1940. godine, prema čijim odredbama, države Centralne i Južne Amerike su prihvatile vođstvo SAD u konfrontaciji sa Nemačkom (Dallek, 1995).
Od avgusta do oktobra 1940. godine Finansijsko–ekonomska grupa CFR–a nastojala je da definiše delove sveta od vitalne važnosti Sjedinjenim Državama nakon svetskog rata. Koncept je podrazumevao održavanje liberalnog kapitalizma na nacionalnom i međunarodnom nivou, uz obezbeđivanje geopolitičke nadmoći u definisanim oblastima. Bilo je važno odrediti međunarodni prostor koji nije zavisio od trgovine sa spoljnim svetom. Takva autarhična oblast pod ekonomskom dominacijom SAD predstavljala bi balans nemačkoj ekonomskoj sferi. Planeri su pretpostavljali u tom trenutku da će se rat završiti prihvatanjem statusa quo; očekivalo se da će Velika Britanija blokirati nemačko kontrolisani evropski kontinent. Američka trgovina bi se odvijala na međunarodnom prostoru samo onoliko koliko bi se protezala američka vojna moć u posleratnom svetu, podeljenom na tri geografske celine: nemačku Evropu koja je obuhvatala širi basen Mediterana bez Velike Britanije, Zapadnu hemisferu i Jugoistočnu Aziju. Planeri su za polaznu osnovu postavili geopolitičku kalkulaciju izvedenu iz obima svetske trgovine 1937. godine, prema kojoj bi nemačka sfera u narednom periodu apsorbovala oko 80% svojih izvoza i 70% svojih uvoza, nasuprot izvoza od 64% i uvoza od 54% robe na tržištima Zapadne hemisfere. Zaključilo se da je nemački ekonomski blok manje zavisio od međusobne trgovine sa zemljama Zapadne hemisfere nego što su one zavisile od ekonomske razmene sa oblastima koje su se nalazile pod nemačkim uticajem. Negativna razlika ekonomske samodovoljnosti u odnosu na Rajh predstavljala je ozbiljnu pretnju po interese SAD, što je proizvelo nastojanje Ekonomske grupe CFR–a da proširi ekonomski blok. Postepeno su uključene trgovačke zone Japana i basena Pacifika, kao i oblasti Ujedinjenog Kraljevstva, pod pretpostavkom da ono neće biti poraženo u ratu. Oktobra 1940. godine Ekonomska grupa stvorila je šematski plan celog sveta bez neutralne sovjetske sfere i Evrope pod nemačkom dominacijom, koji bi predvodile SAD, nazvan – Grand Area (Velika regija). Ona bi nadmašila samostalnu apsorbciju robe u nemačko kontrolisanoj Evropi pri čemu je projektovala ekonomsku samodovoljnost; prevazilazila je proizvodne kapacitete i trgovačku moć nemačke regije. Kako bi se omogućila izgradnja Velike regije, Sjedinjene Države sarađivale su sa Ujedinjenim Kraljevstvom povodom očuvanja tradicionalnih prekookeanskih linija snabdevanja i trgovačkih ruta (Wertheim, 2020).
Italija, najvažniji spoljnotrgovinski partner Jugoslavije do ekonomskih sankcija 1935. godine, nije uspela da povrati svoje pređašnje ekonomske pozicije zbog jakog upliva Nemačke (Latinović, 2019). Trgovačka saradnja sa Sjedinjenim Državama u drugoj polovini tridesetih godina do Drugog svetskog rata, takođe je bila zanemarljiva u odnosu na razmenu Jugoslavije sa Nemačkom. Polazna hronološka tačka prilikom planiranja Velike regije bio je obim svetske trgovine ostvaren tokom 1937. godine. Statistički posmatrano, ova godina pokazala je nisku trgovinsku razmenu Sjedinjenih Država i Jugoslavije, odn. uvoz iz SAD iznosio je 5,97% dok je izvoz na američka tržišta od 4,64% bio generalno skroman (Avramovski, 1986). Kada je plan o američkoj ekonomskoj regiji uveliko razmatran, prema tadašnjim podacima važni strateški resursi iz Jugoslavije, poput olova i bakra iz Borskog rudnika, još uvek nisu bili masovno transportovani u Nemačku, naprotiv, SAD su bile značajniji partner. Jugoslavija se u očima američkih planera još uvek nije nalazila u nemačkoj ekonomskoj sferi; tek će statističke informacije 1940. godine pokazati dramatičnu promenu. Primera radi, Nemačka je 1938. i 1939. uvezla 6.600 i 4.700 tona bakra, da bi se 1940. godine uvoz povećao na oko 30.000 tona. Sjedinjene Države uvozile su standardne količine od 12.000 tona bakra iz Borskog rudnika tokom perioda 1936–1938. godine (Avramovski, 1975). Nemački dobavljači uveliko su zamenili dotadašnje američke firme koje su snabdevale tržišta u Jugoslaviji od 1935. do 1940. godine, zahvaljujući klirinškoj razmeni koju je Beograd sprovodio u praksi sa evropskim državama (Killen, 1994). Jugoslovenska ekonomska strategija nalazila se u koliziji sa multilateralnim konceptom inostrane trgovine Ruzveltove administracije, dominantno sprovođenim od 1933. godine na prostoru od Jugoistočne Azije do Zapadne hemisfere (Marshall, 1995). Prema determinanti obima razmene, ali i determinanti strateške kulture političke ekonomije[1], ekonomska oblast Jugoslavije nedovoljno se uklapala u projekcije američkog interesa u izgradnji Velike regije. Međuprostor povezivanja preko basena Jadrana, odn. Mediterana, bio je nedovoljno iskorišćen. Upoređivanjem statistike poseta trgovačkih, civilnih i ratnih brodova u periodu uoči izbijanja Drugog svetskog rata, primećuje se retka direktna komunikacija. Prema izveštajima Britanskog poslanstva, jedan američki ratni razarač posetio je Jugoslaviju 1937. godine, a sa druge strane, jedan jedini jugoslovenski brod uplovio je u luku Njujork 1938. godine (Avramovski, 1986). Lanci snabdevanja između dve zemlje gotovo da su se celokupno nalazili u rukama inostranih posredničkih firmi (Killen, 1994).
Ekonomska grupa CFR–a označila je strateške sirovine bez kojih SAD ne bi mogle da ostvare autarhičnost Velike regije i masovnu proizvodnju u vojnoj industriji. Pored resursa dostupnih samo u zemljama Zapadne hemisfere i Indokine, poput kaučuka i industrijskih biljaka od kojih su se preradom dobijala veštačka vlakna i užad, pojedine evropske zemlje posedovale su rude za dobijanje legura od čelika. Najvažnije rude za potrebe američke industrije bili su providni škriljac, hrom, gvožđe, cink, fosfati, volfram i kalaj, kao i nafta (Marshall, 1995). Iz tog razloga bilo je važno odrediti da li pojedine zemlje iz Evrope mogu postati deo Velike regije ili bi bilo prihvatljivo prepustiti ih nemačkoj ekonomskoj sferi. Na tragu izveštaja američkog Biroa za rudnike iz 1937. godine, Jugoslavija je u rudniku Trepča imala velike zalihe olova i cinka u kojoj su Sjedinjene Države posredno učestvovale sa 3,5% deonica preko britanskih vlasnika. Tokom dvadesetih godina 20. veka, američke firme „Alkoa“ i „Američke topionice“ dobile su prava na eksploataciju minerala u Trepči pri čemu se strateško partnerstvo dugoročno nije ostvarilo zbog pojave britanskih ulagača. Ogranak kompanije „Standard Oil“ iz Nju Džerzija imao je koncesije za istraživanje naftnih područja, ali se i on ubrzo povukao na početku 1939. godine usled nemačkog pritiska. Američki poslanik u Beogradu, Artur Blis Lejn izveštavao je da su iz političkih razloga Jugosloveni želeli da dodele Amerikancima naftne koncesije a ne evropskim državama, zbog mogućih implikacija Anšlusa po evropske odnose (Killen, 1994). Od važnih strateških resursa SAD neophodnih za šematizovanje oblasti Velike regije, Jugoslavija jeste posedovala nekolicinu. Polovinom 1936. godine generalni konzul Radoje Janković izvestio je Ministarstvo inostranih dela o mogućnosti izvoza jugoslovenskog hroma. On je preporučio formiranje trgovinskog tela koje bi bilo zaduženo za izvoz resursa u Sjedinjene Države, poput škriljaca i hroma. Ipak, konzul je bio upoznat da prepreku u prodaji rude hroma predstavljaju neregulisani trgovinski ugovor sa Vašingtonom, kao i gotovo nepostojeći sistemski lanac snabdevanja između dve zemlje (Arhiv Jugoslavije, 371-11-780). Pošto se jugoslovenski izvoz u SAD sprovodio angažovanjem privatnih lica, poslanik u Vašingtonu Konstantin Fotić, krajem 1940. godine izvestio je vladu u Beogradu o potrebi da se strateške sirovine kalaja i gume stave pod državnu kontrolu zbog jednostavnije procedure dobijanja američkih dozvola (Arhiv Jugoslavije, 371-11-343). Početak rata u Jugoslaviji sprečio je razmatranje Fotićevog zahteva na najvišem državnom nivou i eventualnu implementaciju u praksi.
Geopolitički razlozi narušavali su mogućnost da pojedine evropske zemlje, uključujući i Jugoslaviju, postanu deo Velike regije u planovima Ekonomske grupe CFR–a. Konačni okvir međunarodne ekonomske zone pod primatom Sjedinjenih Država nije obuhvatao najveći deo Evrope jer je na njenom prostoru Nemačka krajem 1940. oblikovala svoju ekonomsku sferu. Jugoslavija je u trenutku kada je postala kreditor razvoja nemačke industrije, razrešila svaku mogućnost da izvoz strateških resursa preusmeri ka SAD bez obzira što je postojalo međusobno interesovanje. Na početku svetskog rata, jugoslovenski ekonomski odnosi odvijali su se sa oba suprotstavljena bloka, da bi kasnije ona postala krucijalna zemlja za snabdevanje Rajha materijalom za ratne potrebe. Početkom oktobra 1940. potpisan je tzv. Landfridov protokol, kojim se Jugoslavija obavezala da će na mesečnom nivou isporučivati cink, olovo, kalaj u vrednosti od 34 miliona rajhsmaraka u zamenu za naoružanje (Hadži-Jovančić, 2020).
Nacrt Velike regije Ekonomske grupe CFR–a postavio je širi obrazac prema kojem će se formirati spoljna politika Sjedinjenih Država 1940. godine. Iako su članovi Stejt departmenta i Političke grupe CFR–a bili ubeđeni da će podela svetskih oblasti dovesti do ,,hladnog rata” sa Nemačkom, plan Ekonomske grupe delovao je intrigantno i vredan ostvarivanja zbog namera američke administracije o posleratnom uređenju (Wertheim, 2020). Realne okolnosti i ekonomski pragmatizam svrstali su Jugoslaviju u nemački ekonomski blok, pošto nije mogla da se odrekne svojih ulaganja. Više faktora nije dozvoljavalo da američki planeri povežu Jugoslaviju sa projektom Velike regije pre rata 1941. godine. Ekonomski modus operandi predratne Jugoslavije nije bio kompatibilan sa ekonomskom kulturom Sjedinjenih Država. Jugoslavija je obavljala klirinšku razmenu (clearing accounts) koju SAD nisu podržavale. Ona se nije uklapala u sistem liberalnog kapitalizma koji su baštinili Amerikanci i promovisali kao deo svoje strateške kulture nasuprot barter i trgovini sponzorisanoj od strane države.
[1] Prema Lindi Kilen, najveća prepreka u razgovorima tokom tridesetih godina oko veće saradnje na ekonomskom planu, predstavljao je jugoslovenski oslonac na zemlje koje su koristile klirinške račune za trgovinu. Sjedinjene Države bile su vodeći trgovinski partner Jugoslavije ako se pogleda njena razmena sa neklirinškim zemljama. Postojala je diskrepancija u shvatanjima koncepta slobodne trgovine Beograda i Vašingtona, što je dovelo do restrikcija u uvozu određene robe i materijala. Linda Killen, Testing the Peripheries, Columbia University Press, New York, 1994. str. 174.
O autoru:
Boban Marjanović, rođen u Nišu 1981. godine. Završio je gimnaziju „Svetozar Marković“ u Nišu, nakon čega je studirao na Pravnom fakultetu (III godina studija). Radno iskustvo u oblasti knjigovodstvenih poslova.
Diplomirao je na departmanu za Istoriju na Filozofskom fakultetu u Nišu (2013 – 2018), a 2019. diplomirao na medjunarodnim master studijama SAD na Fakultetu političkih nauka u Beogradu.
Jedan je od osnivača Centra za ekonomsku istoriju (CEI) Instituta ekonomskih nauka u Beogradu. Trenutno je na doktorskim studijama Fakulteta političkih nauka u Beogradu, gde poslednje dve školske godine sarađuje kao demonstrator–saradnik na predmetima Savremena politička istorija, Politička istorija Jugoslavije i Istorija spoljne politike Srbije.
Oblasti interesovanja: spoljna politika i istorija Sjedinjenih Američkih Država, ekonomska istorija, nacionalna i opšta istorija, nauka i teorije međunarodnih odnosa, velike strategije i globalni ekonomski sistemi.
