Američki ratni zajmovi Srbiji tokom Velikog rata
Ratni vihor koji je zadesio svet 1914. godine izazvao je, pored ogromnih ljudskih gubitaka, pojavu velikog broja izbeglica i beskućnika, i kolaps privrede i uništenje infrastrukture. Mnoge države su pretrpele ogromna razaranja, ali je primer Srbije glavni pokazatelj koliko je Veliki rat u stvari bio nemilosrdan prema, od prethodnih ratova još neoporavljenoj, maloj balkanskoj državi. Procenjuje se da je ratna šteta koju je pretrpela Srbija iznosila između 7 i 10 milijardi zlatnih franaka.
Očajna situacija u kojoj se Srbija nalazila tokom Velikog rata, ogledala se u ogromnim ljudskim žrtvama i uništenju privrede i infrastrukture. Srbija je mnogo izgubila usled ratnih operacija i tokom neprijateljske okupacije zemlje. Neprijatelj je opljačkao novčane zavode, konfiskovao sredstva u obliku gotovog novca, depozita i zaloga, nasilnim putem ubirao razne poreze i prireze, raspisao ratni zajam, smanjio vrednost domaće valute i time Srbiji naneo ogromnu štetu. Gubitkom raznih prihoda i zarada, Srbija je imala velikih problema u izdržavanju vojske, ratnih zarobljenika, državnih činovnika, invalida, porodica u zemlji i izbeglištvu i dr. Nemogućnost samostalnog izlaska iz očajnog ekonomskog stanja, naterala je Srbiju da uputi molbe savezničkim državama za hitnom finansijskom i materijalnom pomoći.
Neutralnost Sjedinjenih Američkih Država u više navrata je tumačena kao podrška jednoj od zaraćenih strana. To je delimično bilo tačno, zato što su savezničke nabavke u SAD, posebno naoružanja, bile u konstantnom porastu, a sa druge strane odnosi sa Nemačkom su se pogoršavali zbog podmuklog podmorničkog rata. Upravo zbog toga su američki interesi u ratu bili više naklonjeni silama Antante. Do marta 1917. godine Saveznici su potrošili preko 2 milijarde dolara za naoružanje u SAD, i još veće sume na robu široke potrošnje, posebno za namirnice. Ukupan američki izvoz koji nikad nije dostizao 2,5 milijarde dolara godišnje za vreme mira, povećao se do 1916. godine na vrtoglavih 5,5 milijardi. Samo u periodu od septembra 1915. do marta 1917. godine, dakle pre ulaska Sjedinjenih Država u rat, američki bankari su savezničkim vladama dali zajmove u vrednosti preko 2 milijarde dolara za finansiranje ratnih nabavki. Zahvaljujući ratu, u Sjedinjenim Državama je došlo do prosperiteta, zbog čega je ova država bila ekonomski životno zainteresovana za savezničku pobedu. Smatralo se da bi nemačka pobeda direktno ugrozila američke interese.
Početak Prvog svetskog rata zatekao je američku vladu i javnost potpuno nepripremljene. Malo pažnje je obraćano na atentat u Sarajevu i julsku krizu koja je usledila. Vesti su obimom i kvalitetom bile veoma oskudne usled tradicionalne neosteljivosti američke javnosti za događaje izvan zapadne hemisfere i zbog događaja na unutrašnjoj sceni gde je administracija predsednika Vilsona započela krupne reforme tokom 1913. i 1914. godine. Stanje na Balkanu uopšte, u godinama pre izbijanja rata predstavljalo je nepoznanicu za američke vladajuće krugove. Informacije o Srbiji su tokom Prvog svetskog rata u Sjedinjene Države stizale preko diplomatskih predstavnika i zvaničnika Stejt departmenta, preko dnevnih listova, časopisa i stručne literature. Tek su vesti o velikim pobedama srpske vojske protiv neprijatelja i epidemiji zaraznih bolesti probudile američko javno mnjenje, te su mnogi Amerikanci sa simpatijama gledali na hrabri srpski narod i vojsku.
Od početka rata Srbija je težila upoznavanju Saveznika sa svojim ratnim ciljevima koje je intelektualna elita u saradnji sa vladom počela da priprema kao projekat koji je trebao da ostvari ujedinjenje Južnih Slovena u jednu samostalnu državu pod vođstvom Srbije. U tome nije imala podršku Velike Britanije, Rusije i Francuske, čime se otvaralo pitanje obrazovanja još tešnjih veza sa neutralnim Sjedinjenim Američkim Državama, gde je postojala brojna jugoslovenska emigracija. Nepostojanje zvaničnog kraljevskog poslanstva u Americi, pored formalne neutralnosti prekomorske sile, predstavljalo je problem koji je zadavao glavobolje srpskoj vladi. Zvaničnoj Srbiji je pored upoznavanja američke javnosti i političkih krugova sa ratnim ciljevima, bila potrebna finansijska, materijalna i vojna pomoć, koju Britanci i Francuzi nisu mogli da pruže. Zato je sredinom 1916. godine aktuelizovano pitanje otvaranja srpskog kraljevskog poslanstva u Vašingtonu. Prvi srpski opunomoćeni ministar u Sjedinjenim Američkim Državama postao je Ljubomir Mihailović, koji je u Vašington otputovao početkom 1917, a 26. januara 1917. predao akreditivna pisma američkom predsedniku. Osnovni zadaci sa kojima je Mihailović došao u Vašington bili su dobijanje finansijske pomoći od SAD, rad na prikupljanju dobrovoljaca i upoznavanje vodećih američkih političara sa srpskim ratnim programom i popularizovanje jugoslovenske ideje tj. zalaganje za američku objavu rata Austrougarskoj i Nemačkoj.
U to vreme Vilsonova administracija imala je za sobom više od dve godine politike neutralnosti. Ona se ogledala u borbi za slobodnu plovidbu morima za brodove neutralnih zemalja i u posredovanju kod zaraćenih država za skorije uspostavljanje trajnog i pravednog mira. Međutim, već su postojale naznake u američkoj javnosti o mogućnosti ulaska u rat na strani Saveznika. Odnosi sa Nemačkom su se pogoršavali zbog obnove neograničenog podmorničkog rata, a američkom objavom rata Nemačkoj aprila 1917, nastupile su nove okolnosti u srpsko – američkim odnosima, koje su išle u prilog srpskoj vladi.
Prioritetni zadaci američke administracije u novim ratnim uslovima bili su saradnja sa vladama koje su u ratu sa Nemačkom, i odobravanje tim vladama najširih finansijskih kredita. Kongresnim aktom od 24. aprila 1917. američka administracija je za finansijsku pomoć savezničkim zemljama u vođenju rata imala na raspolaganju iznos od tri milijarde dolara. Istim aktom je objavljeno da će se obrazovati posebna komisija u SAD preko koje bi savezničke vlade, među kojima i Srbija, vršile nabavke u Americi.
Do ulaska SAD u rat Srbija nije primila direktnu finansijsku pomoć od te zemlje. Materijalna pomoć, koju su prikupljali Američki crveni krst i brojne humanitarne organizacije i pojedinci, imala je u razdoblju od 1914. do 1917. godine dobrotvorni karakter i nije se zasnivala na međudržavnim ugovorima.
Prvi pregovori između poslanika Mihailovića i ministra finansija Vilijama Mekadua o pitanju finansijske pomoći Srbiji vođeni su samo dve nedelje nakon američke objave rata Nemačkoj. Mihailović je tražio hitni zajam od 100 miliona dolara za podizanje upropašćenih ognjišta, nabavku poljoprivrednih sprava i stoke za agrikulturu, ističući da samo SAD mogu da spasu Srbiju. Uvidevši da Vilsonovi pogledi iz njegovog govora Kongresu o objavi rata stavljaju na prvo mesto materijalnu pomoć Saveznicima, ispred vojne, Mihailović je uspeo da se prilagodi njegovim stavovima. Pomenuti zajam od 100 miliona dolara, prema Mihailovićevom mišljenju predstavljao bi deo budućih velikih zajmova koje bi SAD dale Srbiji po završetku rata.
Kao veliki korak napred, po mišljenju Mihailovića bilo bi pokazivanje dobre volje SAD da uzmu učešća u posleratnoj obnovi Srbije. U pismu Ministarstvu inostranih dela, isticao je da je u memorandumu insistirao na potrebi da se SAD zainteresuju za sudbinu srpskog naroda, kao za interese Saveznika, i založio se za manji zajam Srbiji, za pomoć narodu u okupiranoj zemlji, za zarobljenike, internirce i ostale potrebe koje saveznici u tom trenutku ne mogu da podmire. Vešto igrajući na kartu Vilsonovih načela, Mihailović je naveo glavne razloge zbog kojih SAD treba da pomognu Srbiji,
Maja 1917. godine došlo je do sastanka Mihailovića i ministra finansija Mekadua, koji je srpskom poslaniku ukazao da su SAD rešene da pomognu samo ratnu akciju, ali da smatraju njegov zahtev opravdanim. U pregovorima sa Mekaduom, Mihailović je naglasio da bi sve nabavke srpske vlade iz sredstava obezbeđenih zajmom od SAD, bile obrazložene pred Međunarodnom komisijom, koju sačinjavaju predstavnici Vašingtona, Londona i Pariza ili samo direktno vladi SAD. Bilo je jasno i da će ratnim zarobljenicima, kao i stanovništvu okupirane Srbije, pomoć biti uručena isključivo preko organizacije ustanovljene u SAD. Uvidevši da neće biti lako dobiti veći zajam, Mihailović je Mekaduu nagovestio da suma ipak neće biti velika.
Pregovori Mihailovića sa ministarstvom finansija urodili su plodom početkom juna 1917. kada je postignut načelan dogovor. Sjedinjene Države su odobrile Srbiji kredit od tri miliona dolara, s tim što bi srpska vlada primila taj iznos u tri mesečne rate od po milion dolara počev od 15. juna, o čemu je Mihailović izvestio srpsku vladu. Američka administracija je prihvatila sledeći način korišćenja kredita: milion dolara stavilo bi se na raspolaganje srpskoj vladi na računu Otomanske banke u Parizu. Iz tog iznosa finansirala bi se pomoć ratnim invalidima, porodicama vojnika na frontu i siromašnim porodicama, i pomoć internircima. Milion dolara je bilo predviđeno srpskoj vladi za nabavku telegrafske i železničke opreme. Pola miliona dolara stavilo bi se na raspolaganje Američkom crvenom krstu za nabavku sanitetskog materijala, a preostalih pola miliona bi takođe preko Američkog crvenog krsta bilo iskorišćeno za pomoć srpskim ratnim zarobljenicima u Nemačkoj, Austrougarskoj i Bugarskoj. Jasno je da su američki uslovi za davanje kredita Srbiji bili u skladu sa interesima Saveznika, posebno Velike Britanije, koja je sa negodovanjem gledala na srpsko – američke pregovore.
Dobijeni kredit bio je u suštini isti kao krediti drugih savezničkih država. Kamata je tekla od 15. juna 1917. godine i iznosila je 3,5% godišnje, a njena isplata je bila dva puta godišnje sve do isplate glavnice. Prvi deo kredita u iznosu od milion dolara isplaćen je srpskoj vladi 3. avgusta, sledećih pola miliona 11. septembra, dok je poslednji deo od milion i po dolara bio na računu srpske vlade 25. oktobra. U izveštaju Pašiću, Mihailović je naveo da se dug mora vratiti u Americi ili Srbiji, po kursu od 5,18 dinara za dolar. Američka administracija je takođe zahtevala da se štampaju obveznice radi bržeg vraćanja duga.
Drugi avans od tri miliona dolara odobren je Srbiji 21. decembra 1917. i utvrđen prema istim uslovima kao prethodni. Srpska vlada je neposredno imala na raspolaganju dva miliona dolara, dok je milion dolara upućeno Američkom crvenom krstu za pomoć Srbima u okupiranim krajevima.
Tokom 1918. godine nastavljeno je zaključivanje kredita na tri miliona dolara, kao i prethodne godine. Poslednja dva ratna kredita od po tri miliona dolara namenjenih za pomoć vojnicima, ratnim zarobljenicima i porodicama nastradalih vojnika, zaključeni su 14. maja i 29. jula 1918. godine. Njima se završava set američkih zajmova Srbiji usklađenih prema Kongresnom aktu od 24. aprila 1917, kojim se regulisala finansijska pomoć savezničkim državama, pošto se po zaključenju primirja pristupilo drugačijim uslovima kreditiranja. Ukupni ratni krediti SAD Srbiji dostigli su iznos od 12 miliona dolara.
Američki ratni zajmovi imali su politički i finansijski značaj, jer su predstavljali nagoveštaj budućeg učešća SAD u privrednom oporavku oslobođene i ujedinjene jugoslovenske države. Iako je za američku administraciju pitanje davanja kredita bilo usko povezano sa ratnim ciljevima, za srpsku vladu koja je svoje ratne nabavke dobijala zahvaljujući engleskim i francuskim kreditima, američki krediti bili su od velikog značaja za pomoć ratnim zarobljenicima, interniranim licima, porodicama mobilisanih vojnika i vojnika nastradalih u ratu, i stanovništvu u okupiranim područjima uopšte.
To što je deo od milion dolara od svakog dobijenog avansa srpska vlada prosleđivala Američkom crvenom krstu, mnogo govori o humanitarnom karakteru ovog zajma i služi za podsticaj američkoj humanitarnoj aktivnosti u Srbiji koja je trajala još od vremena balkanskih ratova. Veliki posao u pridobijanju američke administracije za prihvatanje ove pomoći odradio je srpski poslanik u Vašingtonu Ljubomir Mihailović. Američka finansijska pomoć tokom Velikog rata predstavljala je osnovu za posleratni razvoj međusobnih privrednih i finansijskih odnosa Srbije tj. Kraljevine SHS i Sjedinjenih Američkih Država.
IZVORI I LITERATURA
Neobjavljeni izvori:
Arhiv Srbije, fond Poslanstvo u Vašingtonu
Arhiv Jugoslavije, fond Ministarstvo finansija
Objavljeni izvori:
67™ Congress 2d session, December 5, 1921 – September 22, 1922, Senate documents vol. I, Washington: Government Printing Office 1921.
Literatura:
Vučetić, Biljana, Američki progresivizam i Srbija, doktorska disertacija, Beograd 2012.
Živojinović, Dragoljub R., Vudro Vilson i Srbija 1913 – 1918, u: U potrazi za zaštitnikom: studije o srpsko – američkim vezama 1878 – 1920. godine, Beograd 2010.
Link, Arthur S., Woodrow Wilson and the Progressive Era 1910 – 1917, New York 1954.
Nikolić, Milen M., Trgovina u Srbiji 1804 – 1957, Kragujevac 2008.
Ostojić Fejić, Ubavka, Sjedinjene Američke Države i Srbija 1914-1918, Beograd 1994.
Parks, Henri B., Istorija Sjedinjenih Američkih Država, Beograd 1985.
Radojević Mira, Dimić Ljubodrag, Srbija u Velikom ratu 1914-1918. Kratka istorija, Beograd 2014.
O autoru:
Stefan Stamenković je rođen 1990. godine u Jagodini. Osnovne akademske studije istorije završio je na Filozofskom fakultetu u Nišu 2013. godine. Zvanje master istoričara stekao je juna 2016. godine, kada je odbranio master rad pod nazivom Srpsko – američki odnosi od 1878. do 1918. godine. Uža polja interesovanja su diplomatska istorija Srbije, jugoslovensko pitanje, Prvi svetski rat, moderna istorija Balkana, i srpsko – američki odnosi. Učestvovao je na nekoliko međunarodnih naučnih skupova i objavio nekoliko naučnih članaka.
