Odnosi Srbije i SAD do 1916. godine
Geografska udaljenost, manjak trgovinskih interesa i duga borba za nezavisnost Srbije, uslovili su da zvanični diplomatski odnosi između naše države i Sjedinjenih Američkih Država (SAD) budu uspostavljeni tek 1882. godine. Međutim, interakcije među narodima je bilo i ranije. Veliki broj srpskih iseljenika pristizao je tokom XIX veka na tlo SAD iz Boke, Hercegovine, Like, Korduna, Dalmacije i Vojvodine tragajući za blagodetima ”grada na brdu”. Smatra se da se još 1814. godine Đorđe Šagić (kasnije nazvan Džordž Fišer) nastanio u Sjedinjenim Američkim Državama. Šagić je bio istinski predstavnik Srbije toga doga, slobodarskog i avanturističkog duha, srčan i revolucionaran, a njegovi potomci i danas žive u SAD.
Tokom prve polovine XIX veka o Srbiji se u SAD znalo samo kroz prizmu sučeljavanja ruskih i turskih stavova oko rešavanja ”srpskog pitanja”. O tom problemu je, iako retko, američki poslanik u Carigradu izveštavao Stejt Department. Odnosi između Kneževine Srbije i Sjedinjenih Američkih Država intenziviraju se šezdesetih godina XIX veka zahvaljujući konzularnim predstavnicima SAD u okolnim državama. Američki konzul u Bukureštu, Lajoš Čapkaj, prepoznaje da Rumunija nije jedina značajna balkanskih kneževina. Zabeleženo je da Čapkaj u pismo svojoj vladi od 16. maja 1867. godine predlaže uspostavljanje odnosa sa Kneževinom Srbijom, pravdajući to sultanskim fermanom iz marta te godine, kada je Mihailo Obrenović dobio na upravljanje sve gradove na teritoriji tadašnje Srbije. Moguće je da su Čapkajevi motivi bili bitno drugačiji jer se iz njegovih depeša Vašingtonu može zaključiti da mu klima i život u Bukureštu nisu prijali, kao i da je za američkog konzula u Beogradu predlagao nikoga drugog do samog sebe. Ipak, njegova inicijativa poslužila je kao svojevrsni zamajac u odnosima Srbije i SAD. Čapkaj je napuštao Bukurešt u više navrata. Zanimljivo je da je, na osnovu odobrenja Stejt departmenta, interese Amerike u Rumuniji u njegovom odsustvu zastupala Kneževina Srbija i njen konzul u Bukureštu Kosta Magazinović. Činilo se da su Srbija i SAD na korak od uspostavljanja diplomatskih odnosa, ali je ubistvo kneza Mihaila Obrenovića 10. juna 1868. godine, čitav proces odložio za više od deceniju.
Obnova interesovanja za Srbiju pripisuje se Džonu Kasonu, američkom poslaniku u Beču od avgusta 1877. do marta 1881. godine. Vanredno brz oporavak od užasa građanskog rata u SAD, ubrzan industrijski razvoj i izrastanje u ekonomskog kolosa, uslovili su da diplomatski agenti SAD intenzivno tragaju za novim tržištima. Na tu kartu ”zaigrao” je i Džon Kason tvrdeći da u Srbiji postoji ”veliki porast potražnje određenih vrsta roba”. Industrija u Srbiji toga doba gotovo da nije ni postojala, a izvozni aduti bile su meso, mesne prerađevine i suve šljive. Upravo su suve šljive, koje je u vrednosti od milion dolara na godišnjem nivou Srbija izvozila u SAD, navele knjaza Milana da u Njujorku uspostavi počasni konzulat. Za ”počasnog srpskog generalnog konzula” imenovan je Gerhard Jansen, šef njujorške trgovačke kuće Janssen and Comp. Mesto konzula zaslužio je ”važnošću svoje trgovačke kuće i svojim simpatijama za Srbiju”.
Iako bi iz današnje perspektive moglo delovati čudno, pregovori o uspostavljanju diplomatskih i trgovačkih odnosa sa SAD nisu bili nimalo laki. Tadašnji predsednik Ministarskog saveta i ministar spoljnih poslova, Jovan Ristić, imao je puno rezervi prema predlogu sporazuma koji je početkom 1879. godine predložio Džon Kason. Protivio se mogućnosti da američki konzul prisustvuje radu srpskih sudova. Stavio je rezervu i na predlog o postavljanju američke zastave ispred američkog konzulata, iako je to bila uobičajena diplomatska praksa u državama Zapadne Evrope. Ipak, jaz u stavovima nije bio preveliki. Nakon usaglašavanja, sporazum je bio spreman za potpisivanje još krajem 1879. godine, ali će zvaničan potpis uslediti tek dve godine kasnije. U međuvremenu, promenili su se i ključni pregovarači. Jovan Ristić napušta funkciju predsednika Ministarskog saveta oktobra 1880, dok se Džon Kason povlači se mesta američkog poslanika u Beču marta 1881. godine
Ključni akteri u završnoj fazi uspostavljanja diplomatskih odnosa bili su Čedomilj Mijatović, ministar spoljnih poslova Kneževine Srbije, i Judžin Skajler, diplomatski agent i generalni konzul SAD u Bukureštu. Trgovinska i konzularna konvencija potpisane su 14. oktobra 1881. godine. Nakon izrazito žive rasprave, konvencije su ratifikovane u Skupštini Srbije 15. februara 1882. godine. Slične rasprave u SAD nije bilo. Senat je ratifikovao konvencije 5. jula 1882, a devet dana kasnije ih je potpisao predsednik Čester Artur. Razmena ratifikacionih instrumenata obavljena je 15. novembra 1882, a ugovori su stupili na snagu 27. decembra iste godine, danom obnarodovanja u Beogradu.
Judžin Skajler je 7. jula 1882. imenovan za opunomoćenog ministra i generalnog konzula u Grčkoj, Rumuniji i Srbiji, dok je akreditivna pisma predao ministru inostranih dela Kraljevine Srbije, Milanu Piroćancu, 10. novembra iste godine. Tako je proces uspostavljanja zvaničnih odnosa okončan petnaest godina nakon inicijative Lajoša Čapkaja. Međutim, oni početno nisu dali očekivane rezultate. Trgovinska razmena je bila minorna, a nije bilo ni značajnijih američkih investicija. O stepenu odnosa najbolje govori činjenica da su SAD u Srbiji bile predstavljene na nerezedencijalnoj osnovi. Skajler je bio akreditovan u Grčkoj, Rumuniji i Srbiji, a sedište mu je bilo u Atini. Smatra se da je do okončanja svog mandata (1884) svega nekoliko puta posetio Srbiju. Do 1890. izvoz Srbije u SAD nije premašivao 1% ukupnog srpskog izvoza, dok se stopa uvoza američke robe u ovim godinama kretala između 3% i 4%.
Arhiv Ministarstva spoljnih poslova Republike Srbije beleži da je između dve države 1901. godine potpisana ”Konvencija o izdavanju krivaca” ili današnjim rečnikom sporazum u ekstradiciji, koja je ostala na snazi sve do potpisivanja novog sporazuma, avgusta 2016. godine. Zanimljivo je da za vreme majskog prevrata 1903. godine Sjedinjene Američke Države nisu imale predstavnika u Srbiji. Imenovani poslanik Džon Džekson putovao je ka Srbiji kada je ubijen kralj Aleksandar Obrenović. Na kralja iz dinastije Obrenovića su glasila i akreditivna pisma, tako da po pristizanju Džekson nije imao kome da ih preda. Za vreme krize izazvane ubistvom kralja, SAD su sledile politiku velikih sila prema Srbiji, a novog vladara, kralja Petra I Karađorđevića, priznale su tek 11. decembra 1904. godine.
Iako se tokom prve decenije XX veka beleži uspon trgovinskih, naučih i kulturnih odnosa, značajnijih pomaka u političkim odnosima nije bilo. Balkanski narodi, pre svega Rumuni, nastojali su da privole SAD da se posrednički angažuju za vreme Balkanskih ratova 1912/1913, ali je inicijativa naišla na uzdržanost. Istini na volju, upravo u ovom periodu američko javno mnjenje počinje da se upoznaje sa prilikama na Balkanu i težnjama balkanskih država da se oslobode stega velikih sila. Tokom 1912. godine počinje da pristiže humanitarna pomoć Američkog crvenog krsta, a dolaze i prvi američki lekari, angažovani u sanitetskim ustanovama u Pirotu, Nišu i Kragujevcu.
Kada je Prvi svetski rat otpočeo SAD su bile prilično uzdržane. Neutralnost u početnim godinama rata može se objasniti nepoznavanjem istinskih uzroka sukoba i odsustvom želje za mešanje u sistem ravnoteže snaga u kome je Vilson video koren trajnih evropskih sukobljavanja. Nešto određeniji bio je američki ambasador u Ujedinjenom Kraljevstvu, Volter Pejdž, koji navodi da je za događaje u Sarajevu 1914. godine odgovorna Srbija ”ta paklena zemlja gora od Meksika”. Srećom, Pejdž, iako blizak prijatelj predsednika Vilsona, nije u ovom pitanju imao previše uticaja. Šta više, može se reći da je jedan od retkih američkih diplomata i političara koji nije imao simpatija za Srbiju. Veliku podršku Srbija je imala u američkoj javnosti, koja je pozdravljala odlučnu borbu i slobodarski duh malene balkanske države.
Uzdržani stav predsednika Vilsona prema ratu počinje da se menja tokom 1915. i 1916. godine, nakon povratka Edvarda Hausa, Vilsonovog savetnika u oblasti spoljnih poslova i bliskog prijatelja, iz Evrope. Teret krivice je sasvim jasno počeo da se ocrtava plećima Austrougarske i Nemačke, iako takve stavove Vilson nije javno iznosio do 1917. godine. Krajem 1916. Kraljevina Srbija šalje svog prvog poslanika u SAD koji stupa na dužnost 1917. godine. Za vreme Velikog rata, u SAD intenzivno na propagandnom radu, danas bismo to verovatno nazvali javna diplomatija, radi Mihajlo Pupin uz pomoć srpskih i jugoslovenskih iseljenika i udruženja. Pupin je 1911. imenovan i za počasnog konzula Kraljevine Srbije. Pokušaji pridobijanja američke javnosti i američkih političkih predstavnika za ”srpsku i jugoslovensku stvar” 1914-1916, imali su značajnih učinaka i poslužili su kao dobra podloga za naredne godine, u kojima beležimo i najveću bliskost u odnosima između Srbije i SAD.
