„Srbija do Milvokija!” – prvi deo: Crkva Svetog Save – simbol opstanka lokalne srpske zajednice
Krajem 19. stoleća, područje Milvokija – (i) tada najvećeg grada savezne države Viskonsin – postalo je privlačno odredište za Srbe, koji su, tragajući za poslovima i novim životnim prilikama, pristigli na američki srednji zapad u sklopu šireg talasa seoba južnih i istočnih Evropljana.[1] Prekookeanski doseljenici srpske nacionalnosti, mahom pristigli iz različitih područja Austrougarske monarhije, uglavnom su zapošljavani na fizički napornim poslovima u industrijskim postrojenjima južnog Milvokija. U današnjem predgrađu Vest Alis (West Allis) već 1906. godine osnovano je prvo srpsko udruženje, doduše kratkovečno.[2] Prva društva lokalnih Srba, pored stožerne uloge u socijalnom smislu, imala su i dosta praktičniju svrhu: da kroz sistem mesečne članarine garantuju barem ograničeni pristup zdravstvenoj nezi i učešće u troškovima pogreba; faktički se radilo o malim osiguravajućim društvima, koja su nudila određeni stepen sigurnosti u slučaju nastupanja nepovoljnih situacija.[3] Uporedo sa rastom srpskog etnosa na teritoriji Milvokija, uvećavao se broj udruženja.[4] Pored toga, rastao je i njihov uticaj i širio se opseg delovanja, od praktičnog ka kulturološkom domenu.
Lokalni hroničar Dan Sokolović procenjuje da je pre izbijanja Velikog rata na širem području Milvokija već boravilo oko 2.500 Srba, što je predstavljalo značajnu zajednicu u gradu koji je tada brojao preko 300.000 žitelja.[5] Podaci svetosavske parohije takođe navode tu brojku, uz napomenu da je, pored tih gradskih, značajan broj Srba živeo i u udaljenim naseljima koja gravitiraju Milvokiju.[6] Kako god bilo, ti ,,stari doseljenici” utemeljili su postojanje srpske zajednice u tom gradu, koja je prema prof. Debori Pedžet (Deborah Padgett) pre nekoliko decenija brojala oko 5000 pojedinaca (pre ere jugoslovenskih ratova), dok pojedine današnje nezvanične procene idu i do 12.000 ljudi.[7] Pedžetova izdvaja četiri osnovne podgrupe srpske zajednice: (1) utemeljivače tj. stare doseljenike; (2) posleratnu grupaciju (izbegle od totalitarnih režima i rata); (3) novije doseljenike (mahom ekonomske migrante svih stručnih profila od šezdesetih godina naovamo) i (4) Srbe rođene na tlu Amerike (potomke bilo koje od prethodnih grupa).[8] Prof. Čarls Vord (Charles Ward) navodi samo prve tri grupe, formirane u okviru isto toliko doseljeničkih talasa.[9] Međutim, ovde treba napomenuti da su prethodno navedena istraživanja prethodila poslednjem, četvrtom talasu migracija, koji traje od raspada druge jugoslovenske države naovamo. Prema izvorima Gejl enciklopedije multikulturalne Amerike (Gale Encyclopedia of Multicultural America), srpska zajednica u Americi pre desetak godina zvanično je procenjena na oko 190.000 pojedinaca (mahom u većim gradovima, poput Čikaga, kalifornijskih gradova, Milvokija i Klivlenda), pri čemu je do 30.000 njih nastanjeno samo u prvoj deceniji 21. veka.[10]
Prva lokalna crkva srpskog pravoslavlja uspostavljena je u današnjem centralnom kvartu Vokers Point (Walker’s Point), a kao datum osnivanja spominje se 8. februar daleke 1912. godine.[11] Tog dana upućen je javni poziv milvoškim Srbima da se okupe u radnji Radeta Ostojića radi pokretanja inicijative za izgradnju hrama; spominju se i druga zaslužna imena poput Nikole Kordića, Alekse Klišanca, Mileta Rauševića, Marka Novakovića i Obrena Ždrala, i brojnih drugih.[12] Pokretanje postupka za izgradnju crkve predstavljao je prvi veliki projekat koji je podrazumevao donacije i podršku brojnih lokalnih porodica, budući da je samo za kupovinu objekta za versko služenje moralo da bude izdvojeno 3500 $, što otprilike odgovara današnjem iznosu od oko 100.000 dolara.[13] Već jednu sedmicu nakon skupa, na simbolični dan (Sretenje) pokrenuta je procedura kod vlasti za dozvolu za izgradnju crkve u Vokers Pointu u ime Radeta Ostojića kao odgovornog lica, da bi prva liturgija u novoosnovanom svetosavskom hramu bila održana već na naredni pravoslavni Božić.[14] Nema sumnje da je dosta molitvi tih dana bilo namenjeno porodicama i prijateljima u matici, čiji su vojnici, zajedno sa saborcima iz susedstva, gubili živote od Osmanlija, ali i pobeđivali ih na bojištima Prvog balkanskog rata.
Srbi iz Milvokija izuzetno su negativno doživeli austrougarsku objavu rata Srbiji 1914. godine, tim pre što je većina njih poticala sa različitih područja Crno-žute monarhije. Dok je Crkva nastavila da okuplja sve brojniju pastvu, vernici su mobilisali sve više resursa za pomoć matici. Ogranak Pupinove patriotske organizacije – Srpske narodne odbrane (SNO) – u Milvokiju osnovan je 1916. godine, do kada je srpska zajednica narasla na 5000-6000 pojedinaca; ipak, zabeležen je i odliv nekoliko stotina dobrovoljaca, koji su se te godine ukrcali na prekookeanske brodove, put Solunskog fronta.[15] Pored uloge SNO u mobilizaciji vojnika, ta je organizacija, kroz svoje podružnice u većim američkim gradovima poput Milvokija, značajno doprinela i osvešćivanju američkih sugrađana, kao i institucija, o pravednoj prirodi srpskog ratovanja protiv Centralnih sila, pri čemu su u javnom diskursu često isticane analogije sa američkim vrednostima slobode i demokratije, koje zaslužuju podršku u borbi protiv “austrijske tiranije”.[16]
Deljenje istih slobodarskih vrednosti, ciljeva i principa nikada nije bilo očiglednije nego prilikom obeležavanja ,,Srpskog dana”, kada je Vilsonova administracija pozvala Amerikance da na četvrtu godišnjicu objave rata, 1918. godine, u svojim crkvama izkažu pijetet prema srpskoj naciji, uz isticanje zastave Kraljevine Srbije na Beloj kući i drugim javnim zgradama.[17] Može se pretpostaviti da su srpski doseljenici u svojim crkvama, poput one svetosavske u Milvokiju, s osećanjem ponosa doživeli pozive da im se u nedeljnim molitvama pridruži čitava nacija. Pored toga, budući da je nekoliko meseci ranije Vilsonov proglas “Četrnaest tačaka” u desetoj stavci obznanio da narodima Austrougarske treba pružiti ,,najslobodniju priliku za samostalan razvoj”, milvoški Srbi (većinski poreklom iz Like, Hercegovine, Vojvodine i drugih teritorija) imali su sve više razloga da očekuju da će njihove porodice i prijatelji ubuduće živeti nezavisno od Beča i Budimpešte.[18]
Politički ishod Prvog svetskog rata bio je povoljan ne samo za formiranje prve južnoslovenske države (između ostalog i kao odraz bliskih američko-srpskih odnosa), već i u duhovnom smislu, kada je “vaspostavljena” Srpska patrijaršija, i to na čitavom jugoslovenskom području. Ujedinjenje različitih crkvenih jedinica doprinelo je i porastu uticaja Crkve, kako u matici, tako i izvan nje. Pored toga, percepcija srpske strane kao pobedničke verovatno je pozitivno uticala na živote američkih Srba, pa i onih u Milvokiju, barem u poređenju sa kasnijim periodima, kada zvanični narativ nije bio povoljan ili je bio naglašeno negativan (kao tokom raspada druge jugoslovenske države).[19] Kako god bilo, do treće decenije 20. stoleća većina milvoških Srba bila je u nekom obliku povezana bilo sa svetosavskom parohijom, bilo sa nekim od udruženja, a odvijao se i proces pojačane identifikacije sa Sjedinjenim Američkim Državama kao domovinom.[20] Crkva je sa svoje strane nastojala da se očuva upotreba jezika i praktikovanje verskih i drugih običaja, u čemu je bila barem delimično uspešna.
Uporedo je nastupio i društveno-ekonomski napredak dela zajednice ka platežnijim poslovima (uključujući i pokretanje sopstvenih malih preduzeća poput restorana ili prodavnica), kao i proces amerikanizacije (posebno u lingvističkom smislu, od druge i treće generacije), uključujući i u crkvenom životu.[21] Ipak, Crkva se trudila da u što većoj meri osigura očuvanje jezika i vere, kao vezivnog tkiva zajednice milvoških Srba. Vord navodi da su u tom trenutku postojale dve prepoznatljive grupacije: s jedne strane nekoliko stotina porodica povezanih sa svetosavskom crkvom (uz veću izloženost ka srpskom jeziku i kulturi), a s druge strane, nekoliko stotina pobornika socijalističkih ideja, sa svojim zasebnim skupovima i društvima (gde identitetski aspekt nije bio primaran ili posebno prioritetan).[22] Pedžetova objašnjava da su konsolidaciji najstarijeg sloja srpsko-američkog stanovništva, pored Crkve i društava, doprineli i međuratni egzogeni faktori, poput propisa o ograničavanju doseljavanja i Velike depresije.[23] U svakom slučaju, stari doseljenici imali su presudnu ulogu u stvaranju pretpostavki za dugoročno očuvanje lokalnog srpskog identiteta. Njihove donacije ishodovaće izgradnjom crkvene školske zgrade (1921), osnivanjem fonda za novu crkvenu zgradu i kulturni centar (od tridesetih, pa nadalje), te kupovinom placa od preko 500 ari u zapadnom delu grada gde će biti izgrađen Srpsko-Američka memorijalna dvorana (Serb-American Memorial Hall – za američke Srbe stradale tokom Drugog svetskog rata), kao i novo, prostranije i estetski atraktivnije crkveno zdanje.[24] Izgradnjom ovih objekata, sedište društvenog života Srba će se izmestiti sedam kilometara od Vokers Pointa ka jugozapadnim rubovima grada. Te promene odvijaće se uporedo s narednim ciklusom seoba.[25]
Drugi talas doseljenika umnogome se razlikovao od prethodnog; radilo se o raseljenim licima i izbeglicama, među kojima su mnogi bili zatočenici fašističkih logora širom Evrope. Uglavnom su bili antikomunističkih stavova (u najširem smislu te reči), često visokoobrazovani, iz gradskih sredina centralne Srbije, a njihov dolazak – aktivno pomognut od strane Crkve i lokalnih društava i porodica – vodiće brojčanom uvećanju, ali i formiranju potpuno novih društava sa izrazito političkim ciljevima.[26] Posebnu ulogu u procesu doseljavanja izbeglih i raseljenih Srba u Milvoki imao je protojerej (,,prota”) Milan Brkić.[27] Prota je bio i inicijator spomenute kupovine novog zemljišta u zapadnom Milvokiju u blizini Lajons (Lyons) parka, čime će centar društvenih zbivanja biti pomeren u potpuno drugi gradski kvart.[28]
Novo zemljište (sa propratnim objektima) dobilo je poseban blagoslov vladike Nikolaja Velimirovića i episkopa Dionizija iz eparhije Američko-kanadske.[29] Međutim, na nivou crkvene organizacije stvari su se iskomplikovale nakon raskola između tadašnjeg patrijarha Germana i spomenutog episkopa Dionizija, koji je crkvenu politiku smatrao suviše popustljivom prema socijalističkim vlastima. Dionizijevo negiranje saborskih odluka o teritorijalnoj reorganizaciji ishodovaće raščinjenjem, kao i otcepljenjem tzv. Slobodne srpske pravoslavne crkve, što će se odraziti i na milvoške Srbe, čijih je oko 320 porodica, sledeći „slobodnu“ frakciju, zasnovalo odvojeni verski objekat Svetog Nikole u istočnom predgrađu Kadehi (Cudahy).[30] Članstvo odmetnute parohije činili su isključivo posleratni doseljenici, tako da to nije poremetilo funkcionisanje crkve Svetog Save, koja se, pored novijih doseljenika, velikim delom oslanjala i na „stare“ vernike i njihove potomke.[31]
Izgradnja novog objekta svetosavske crkve, sa istoimenom školom i parohijskim domom, trajala je od 1955. do 1958. godine; svi su i dalje u upotrebi i odgovaraju potrebama milvoške srpske zajednice.[32] Novi hram izgrađen je u prepoznatljivom srpsko-vizantijskom stilu, pri čemu se ubraja među retke objekte bogosluženja koji su u potpunosti prekriveni mozaicima, koje je milvokijski nedeljnik Sentinel svrstao „među najpotpunije i najdetaljnije na teritoriji SAD“, izdvajajući pritom i lepotu „italijanskih vitraža sa preko dve hiljade boja i tonova“, sa prikazima biblijskih i srpskih istorijskih ličnosti.[33] Prema podacima koji su prethodili poslednjem talasu migracija, milvoška svetosavska crkva bila je povezana sa preko dvadeset udruženja, od kojih se među verska ubrajaju Kolo srpskih sestara, Red Sv. Save (muški klub) i školski odbor koji je povezan sa muzičkim i plesnim sekcijama; pored toga, zabeleženi su i brojni odbori za donacije, teološki fond, sekcija za pomoć u restauraciji prekookeanskih crkava itd.[34] Takođe su se sve više razvijala i sportska društva, posebno u svetlu novijih migracija stanovništva; uz pomoć protojereja Brkića, 1951. godine uspostavljen je fudbalski klub, koji u proteklih pet decenija nosi simbolično ime „United Serbians“ (United Serbian Youth Soccer Club).[35]
Od šezdesetih do početka devedesetih godina prošlog veka odvijao se i treći talas doseljavanja, koji su činili pojedinci različitih obrazovno-stručnih profila, iz gradskih, ali i seoskih sredina; jedan deo njih doseljen je uz podršku ranije pristiglih rođaka i prijatelja.[36] S druge strane, između 1980-ih i druge decenije 21. veka za više od 90.000 pojedinaca iz Srbije i Crne Gore odobreno je stalno boravište u SAD, među kojima jednoj trećini na osnovu azila ili progona/izbeglištva, mahom iz zapadnih delova bivše Jugoslavije.[37] Deo njih naselio se i u Milvoki, gde je prihvaćen od strane crkvene zajednice. U tom smislu, četvrti talas može se delimično uporediti sa drugim, koji je takođe usledio kao posledica ratnih razaranja, premda je velikim delom bilo i ekonomski motivisan; u oba slučaja crkva je pružala aktivnu potporu u integraciji u lokalnu zajednicu.[38] Protojerej-stavrofor Dragan Veleušić, dugogodišnji duhovni vođa svetosavske parohije u Milvokiju, svojevremeno je napisao zbirku kratkih priča “Pristigli prognanici” posvećenu upravo stradalnim iskustvima srpskih doseljenika.[39] Na mestu upravnika Hrama ga je potom nasledio protojerej Radomir Ćutilo, čija je misija značajnim delom usmerena na pomoć bolesnima i na versku nastavu u parohijskoj školi Sv. Save, pri čemu polaznika ima u svim uzrasnim grupama – što je blagotvorno za očuvanje identiteta i dalje perspektive razvoja milvoške srpske zajednice.[40] Protojerej Ćutilo je i upravnik pravoslavne škole „Sveti Sava“, čija će funkcija i aktivnosti predstavljati fokus jednog od narednih tekstova u okviru ove edicije („Srbija do Milvokija!“).
Postojanje i rad svetosavske milvoške parohije oduvek je zavisilo od podrške samih vernika, ali i obratno: mnogi pojedinci, poput novijih doseljenika ili ugroženih porodica, u značajnoj meri su se oslanjali na potporu i resurse Crkve. To je u skladu i sa istorijskim razvojem parohije, i same osnovane od strane ,,starih doseljenika”, koja je kroz različite periode i migracijske talase radila na očuvanju duhovnog zajedništva i negovanju sećanja na maticu. Crkva je oduvek predstavljala tačku oslonca za lokalne Srbe i predstavljala je kohezivni faktor za očuvanje identitetskih osobenosti, poput pravoslavne vere, jezika i običaja. Osim osnovne, identitetske uloge, svetosavska parohija decenijama je angažovana i u svetovnim aktivnostima, što uvećava njen uticaj u lokalnom okruženju. Pored brojnih sportskih, folklornih, muzičkih i drugih društava, jedan od interesantnijih ,,društvenih” projekata predstavlja i Američko-srpska memorijalna dvorana, multifunkcionalni prostor za različite svrhe (zabava, gastronomija, obredi, politički skupovi, muzički događaji). Imajući u vidu dugogodišnje uspehe i brojne zanimljivosti, jedan od narednih tekstova biće fokusiran upravo na retrospektivu i domete rada Dvorane, koja je prepoznatljiva i izvan granica lokalne srpske zajednice.
[1] Milwaukee PBS, People of Milwaukee, dostupno na: https://www.milwaukeepbs.org/the-making-of-milwaukee/people/ (pristupljeno: 12.01.2022).
[2] Encyclopedia of Milwaukee, Serbians, dostupno na: https://emke.uwm.edu/entry/serbians/ (pristupljeno: 19.01.2022).
[3] Deborah Padgett, An adaptive approach to the study of ethnicity: Serbian-Americans in Milwaukee, Wisconsin, Nationalities Papers, IX (1), 1981, p. 121.
[4] Charles Ward, The Serbian and Croatian communities in Milwaukee, General Linguistics; 16 (2), 1976, p. 151.
[5] Dan Sokolović, It takes a Village, dostupno na: https://shepherdexpress.com/news/happening-now/takes-village/ (pristupljeno: 29.12.2021).
[6] St. Sava Serbian Orthodox Cathedral, Our Parish, dostupno na: https://www.stsava-milw.org/history (pristupljeno: 29.12.2021).
[7] Deborah Padgett, op. cit., p. 117; Vikki Ortiz, Staying strong as a group: Serbian Americans savor the good times, each other, dostupno na: https://www.mail-archive.com/balkannews@yahoogroups.com/msg00978.html (pristupljeno: 12.01.2022).
[8] Deborah Padgett, op. cit., p. 117.
[9] Charles Ward, op. cit., pp. 151-153.
[10] Bosiljka Stevanović, Serbian Americans, u: Thomas Riggs (ur.), Gale Encyclopedia of Multicultural America 4 (3), 2014, p. 133. Nezvanične procene značajno su veće, budući da obuhvataju i desetine hiljada pojedinaca koji su se izjasnili kao Jugosloveni ili po republičkom principu, kao i one čiji boravak nije zvanično prijavljen.
[11] Encyclopedia of Milwaukee, St. Sava Serbian Orthodox Cathedral, dostupno na: https://emke.uwm.edu/entry/st-sava-serbian-orthodox-cathedral/ (pristupljeno: 12.01.2022).
[12] St. Sava Serbian Orthodox Cathedral, History, dostupno na: https://www.stsava-milw.org/history (pristupljeno: 29.12.2021).
[13] Ibidem. Konverzija izvršena preko: https://www.in2013dollars.com/us/inflation/1912?amount=3500 (pristupljeno: 20.01.2022).
[14] Dan Sokolović, op. cit..
[15] Charles Ward, op. cit., p. 152.
[16] Ross Wilson, New York and the First World War: Shaping an American City, Routledge, 2016, p. 57.
[17] Naša priča, ”Srpski dan” u SAD, dostupno na: http://nasa-prica.rs/српски-дан-у-сад/ (pristupljeno: 03.01.2022).
[18] Dok je u tom trenutku najava podrške ne-nemačkim i ne-mađarskim narodima Austrougarske u kontekstu „Četrnaest tačaka“ bila implicitna, to će se promeniti već u drugoj polovini godine, počevši od priznavanja Češko-Slovačkog Nacionalnog saveta 3. septembra 1918. Videti: Miloš Petrović, Vek od završetka Velikog rata: analitički osvrt na odabrana dokumenta iz istočnoevropske diplomatske istorije, Institut za međunarodnu politiku i privredu, 2021, str. 55. Takođe: Naša priča, Četrnaest tačaka predsednika Vudro Vilsona, dostupno na: http://nasa-prica.rs/четрнаест-тачака-председника-вудро-в/?script=lat (pristupljeno: 05.01.2022).
[19] Tim Cuprisin, Serb-Croat conflict at a boil in Milwaukee, Milwaukee Journal, 25 Sep 1991: a1.
[20] Deborah Padgett, op. cit., p. 121.
[21] Charles Ward, op. cit., p. 152.
[22] Ibidem.
[23] Deborah Padgett, op. cit., p. 121.
[24] Ibidem.
[25] Charles Ward, op. cit., pp. 152-153.
[26] Deborah Padgett, op. cit., p. 122.
[27] Charles Ward, op. cit., pp. 152-153.
[28] Dan Sokolović, op. cit..
[29] St. Sava Serbian Orthodox Cathedral, History, dostupno na: https://www.stsava-milw.org/history (pristupljeno: 29.12.2021).
[30] Odmetnuta frakcija vratiće se u jedinstvo sa Srpskom pravoslavnom crkvom 1991. godine u okviru Novogračaničke mitropolije, a njen vođa, sada u funkciji mitropolita, ostaće Irinej (Kovačević) do 1998, nakon čega će ga naslediti aktuelni episkop Longin (Krčo). Videti: Encyclopedia of Milwaukee, Serbians, dostupno na: https://emke.uwm.edu/entry/serbians/ (pristupljeno: 19.01.2022).
[31] Charles Ward, op. cit., p. 153.
[32] St. Sava Serbian Orthodox Cathedral, History, dostupno na: https://www.stsava-milw.org/history (pristupljeno: 29.12.2021).
[33] Christopher Sobic, Peter Miskov, Save the Mosaics! A St. Sava Milwaukee Legacy, dostupno na: https://www.gofundme.com/f/st-sava-save-the-mosaics (pristupljeno: 20.01.2022).
[34] Charles Ward, ibidem, p. 154.
[35] USYSC Milwaukee, United Serbian Youth SC, dostupno na: https://unitedserbians.demosphere-secure.com/about-us/teams-history/united-serbian-youth-sc (pristupljeno: 20.01.2022).
[36] Charles Ward, ibidem, p. 153.
[37] Bosiljka Stevanović, op. cit., p. 138.
[38] Ibidem, p. 137.
[39] St. Sava Serbian Orthodox Cathedral, Protojerej-stavrofor Dragan K. Veleušić (1954), dostupno na: https://www.stsava-milw.org/_files/ugd/a2eae0_8d47f20a0bc84f0ca56a1cd2d1be375b.pdf (pristupljeno: 21.01.2022).
[40] St. Sava Serbian Orthodox Cathedral, Protojerej o. Radomir Ćutilo, dostupno na: https://www.stsava-milw.org/_files/ugd/a2eae0_bd4db7ee4f0e44a189eda0a7de53b2bc.pdf (pristupljeno: 21.01.2022).
O autoru:
Miloš Petrović je naučni saradnik u Centru za evroatlantske studije Instituta za međunarodnu politiku (IMPP) i privredu i gostujući predavač na Fakultetu političkih nauka Univerziteta u Beogradu.
Različite nivoe obrazovanja i s time povezane aktivnosti, pored Srbije, sprovodio je u SAD, Austriji, Češkoj i Nemačkoj. Njegovo radno iskustvo obuhvata angažman u neprofitnom sektoru, domenu nauke i visokog obrazovanja.
Sekretar je naučnog časopisa ,,Međunarodni problemi” u izdanju IMPP. Autor je dve naučne monografije i više desetina radova u domenima međunarodnih odnosa, evropskih studija i savremene istočnoevropske istorije.
